Сот жүйесі – демократиялық қоғамның негізі. Елімізде болып жатқан түрлі саладағы реформалар да күрделі саланы айналып өтпеді. Мемлекет басшысы өзінің жыл сайынғы Жолдауларында Әділетті Қазақстан құруда және еліміздегі әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етуде сот реформасының маңызды рөл атқаратынын ашық айтып жүр. Президент мықты елдің берік іргетасын қалайтын сот саласындағы олқылықтарды тек айтып қана қойған жоқ, қолданыстағы заңнаманы жетілдіруге, сот жүйесін реформалауға мұрындық болды. Соның арқасында сот жүйесіне біраз өзгерістер енді.
Сот реформасы шеңберінде елдің сот жүйесін жаңғырту бойынша айтарлықтай жұмыстар атқарылды. Атап айтқанда, жаңа заңдар қабылданды әрі қолданыстағы заңнамаға отыздан астам толықтырулар мен өзгерістер енгізілді. Сол өзгерістердің ішінде «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» заң, Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекс, сот жүйесі туралы Конституциялық заңға түзетулер пакеті бар. Жоғарғы Сот аппараты реформаланды, барлық деңгейдегі судьяларды іріктеу бойынша конкурстық процесс қайта қаралды, заманауи цифрлық шешімдер енгізілді.
Судьялар корпусын кадрлық қамтамасыз ету бойынша реформаның мақсаты – жаңа қызметкерлерді іріктеуді жетілдіру және қазіргілерін бағалау жолымен судьялардың кәсібилігін арттыру, сырттан келетін кәсіпқойлар үшін «кіру көздерін» құру және жол берілген бұзушылықтар үшін жауапкершілікті күшейту. Судьяларды тағайындау кезінде сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін төмендетуге бағытталған жаңа құралдар, оның ішінде тек білікті кадрларды қабылдауды қамтамасыз ететін сүзгі (кандидаттардың аттарын шифрлау, психологиялық тест, шешім қабылдау орталықтарының бірін жою, эссе жазу, кейстік міндеттерді шешу, кандидаттармен сұхбат) қабылданды.
Судьялардың кәсібилігі мен жауапкершілігін арттыруға бағытталған ауқымды жұмыстардың нәтижесі қазірдің өзінде көріне бастады. Мысалы, реформаға дейін сот қызметіне ашылған конкурстан әрбір төртінші үміткер сүрінбей өтсе, қазір он төрт кандидаттың біреуі ғана судья қызметіне кіріседі. 2018 жылға дейін жыл сайын орта есеппен 230 адам судья болса, бүгінде олардың саны 70-тен аспайды. Осылайша, саны көп, сапасы жоқ судьяларға тосқауыл қойылды.
2019 жылы Сот төрелігінің сапасы жөніндегі комиссия құрылды. Оның міндеті – қазіргі судьялардың кәсіби қасиеттерін, қызметінің этикалық құрамдас бөлігін бағалау әрі талдау. Комиссия жұмысының қорытындысы бойынша Жоғарғы соттың бұрынғы төрағасы Жақып Асанов соңғы бес жылда әрбір бесінші судья (475 адам) қызметтен босатылғанын, лауазымы төмендетілгенін не жазаланғанын айтты. Бір атап өтерлігі, судьялардың 99 пайызы 2018 жылға дейін тағайындалған екен.
Сот жүйесінің кадрлық әлеуетін арттырудың жеке тиімді тетігі «бүйірлік кіреберісті» енгізу болды. Мәселен, 2019 жылы тәжірибелі заңгерге сот жүйесінен тыс судья болуға мүмкіндік беретін заңнамаға түзетулер қабылданды. Аудандық деңгейдегі судьяларды конкурстық іріктеу жағдайында прокурор немесе адвокат лауазымында арнайы еңбек өтілінің міндетті түрде болуы туралы талап алынып тасталды, ал заңгерлік еңбек өтіліне қойылатын жалпы талап он жылдан бес жылға дейін төмендетілді.
Заңға енгізілген түзетулер конкурстан тыс кандидаттарға – салық, кеден, инвестициялар саласындағы мамандар үшін судьялар корпусына жол ашты. Бүгінде Жоғарғы соттың алты судьясы осы қағида бойынша сайланды, өңірлерде облыстық соттардың кадрлық құрамын заңгер-практиктермен күшейту жұмыстары жүргізіліп жатыр.
Бес жыл бұрын басталған сот реформасы судьялардың ең жоғары бейтараптығын қамтамасыз ету мақсатын көздейді. Осылайша, Сот төрелігі мен резерв жөніндегі комиссия Жоғарғы соттан Жоғары сот кеңесіне берілді. Бұл судьялардың қызметіне бұрын айтылғандай ашық және барабар бағалауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Облыстық соттарда жасырын дауыс беру енгізілді. Ол судьяны теріс қылықтары үшін жазалауға бастамашылық етеді. Облыстардағы жеті судьядан тұратын төралқалар жойылды.
Судьялардың жалақысы орта есеппен екі есе өсті, бұл кәсіптің беделін арттырып, салаға жаңа құзыретті кадрларды тартып қана қоймай, сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін барынша төмендетеді. Келесі жылдан бастап соттарды қаржыландырудың жаңа моделі енгізіледі. Барлық аппаратты ұстауға арналған республикалық бюджет шығыстарының кемінде 6,5%-ы қарастырылады. Қаржыны бөлу және жалақы мөлшерін анықтау үшін барлық деңгейдегі судьялардың қатысуымен кеңейтілген пленарлық отырыс өтеді.
Сот төрағаларының осы лауазымда қызмет етуінің ең ұзақ мерзімі 10 жылға дейін қысқартылды. Реформаға дейін олар бұл позицияны 20-30 жыл бойы иеленіп отыратын. Сондай-ақ, төрағалар істерді бөлу құқығынан айырылды. Бұл сот процесінің ашықтығы мен әділдігін арттырады.
Соттардың тәуелсіздігін қамтамасыз етудің ең маңызды кезеңі судьяларға күштік органдардың қысымын төмендетуге және қылмыстық процесте бәсекелестікті дамытуға бағытталған тетіктерді енгізу бойынша жұмыс болды. Мысал ретінде судьялардың бұрынғыдай облыстық прокуратураға емес, бас прокурорларға қатысты тергеу жедел-іздестіру іс-шараларын санкциялау тетігін айтсақ болады.
Әлемдік озық тәжірибе мен халықаралық стандарттарды ескере отырып құрылған Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекс күшіне енді. Аталған кодекс 2021 жылы «мемлекеттік органның кінәлілік презумпциясы» жаңа парадигмасын енгізді. Ол мемлекеттік органдардың қатысуымен болған істерде азаматтарға қарсы айыптауды өзгертті. Бұл соттарға халықтың және бизнестің сенім деңгейін едәуір арттырды. Өйткені, мемлекеттік органдар істерден ұтыла бастады. Қазір бұл көрсеткіш 60 пайыздан асады, ал бұған дейін олар істердің тек 15 пайызында ғана ұтылатын еді. Демек, жаңа кодекс жаңа мүмкіндіктерге жол ашты.
Адвокатураға келсек, бұл – азаматтарға тиісті құқықтық қорғауды, сотта сапалы көмек көрсетуді қамтамасыз ететін маңызды құқық қорғау институты.
2018 жылғы 5 шілдеде «Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы» ҚР Заңының қабылдануымен азаматтардың кәсіби және сапалы заң көмегіне конституциялық құқығы нығайтылды. Заң сот процесінде адвокаттың негізгі рөлін анықтады, оның іс жүргізу өкілеттіктері күшейтілді, заң кеңесшілері институты белгіленді, адвокат пен мемлекеттік айыптаушының институционалдық теңдігін сақтау тетіктері енгізілді.
2021 жылы осы заңға заң консультанттарының республикалық алқасын құруды көздейтін шешімдер қабылдаудың тиісті жеделдігін қамтамасыз ету үшін адвокаттық қызметтің ұйымдық нысандарын жақсартуға бағытталған түзетулер енгізілді. Бұл аталған институтты дамытып қана қоймай, заң консультанттары палаталарының бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік берді. Сонымен қатар, республикалық адвокаттар алқасы төралқасының өкілеттігі кеңейтілді. Оларға алқаның басшы және атқарушы органдарына қатарынан екі мерзімге дейін сайлау құқығы берілді. Заң консультанттары палатасы мүшелерінің сандық құрамын 200 адамға дейін ұлғайту заңнамада реттелді.
Республикалық адвокаттар алқасы мен республикалық заң консультанттары алқасының сенімгерлік басқаруына «Е-заң көмегі» бірыңғай ақпараттық жүйесі (заң көмегі жүйесі) берілді.
Мүшелік жарналарды төлеу кезінде адвокаттар мен заң кеңесшілерінің кейбір санаттарына жеңілдіктер белгіленді. Бұрын әділет органдарынан босатылған кандидаттарды, сондай-ақ мемлекеттік органдардың заң қызметтерінде 10 жылдан астам тәжірибесі бар адамдарды заң кеңесшісі ретінде аттестаттаудан босататын нормалар алынып тасталды.
Бұл шаралар тәуелсіз адвокатура институтын және заң консультанттарын дамыту мен нығайтуға мықты серпін берді. Осылайша, биыл адвокаттар қауымдастығы Жоғарғы сотта екі резонансты істі жеңіп алды. Айталық, А. Мұхамедьяровты адвокаттық лицензиядан айыру туралы (заңсыз деп танылған төменгі соттардың шешімдері жойылды) және мемлекет кепілдік берген заң көмегі бағдарламасы шеңберінде адвокаттардың жұмысын тарифтеу туралы (Жоғарғы Сот төменгі соттарды минутына тарифтеу туралы шешімдерді заңсыз деп тани отырып, олардың жұмысын сағат бойынша тарифтеуге міндеттеді) істерде адвокаттардың мерейі үстем болды.
Биыл республикалық адвокаттар алқасы «Жаңа Қазақстан – жаңа адвокатура» атты адвокатураны дамыту тұжырымдамасын дайындады. Оны іске асыру барлық мүдделі институттардың тығыз өзара іс-қимылын қарастырады және ең жоғары деңгейде қолдау көрсетеді.
Соңында сот жүйесін цифрландыру жөніндегі жұмысты да атап өткен жөн. Заманауи ақпараттық технологиялар сот жүйесінің екі үлкен блогын – соттардағы сыбайлас жемқорлықты және олардың жоғары жүктемесін шешуге ықпал етті. Цифрлық жүйелердің арқасында істер қазір бүкіл Қазақстан бойынша соттар арасында автоматты түрде бөлінеді, бұл процестің ашықтығын арттырып, сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін азайтады.
Осымен бір мезетте сот кабинеті дамудың жаңа кезеңіне аяқ басты. Соның шеңберінде соттардың электрондық форматы енгізілді. Бүгінде сот ісін онлайн форматта бастауға және қарауға болады, құжаттар платформаға жүктеледі және кез келген уақытта процеске қатысушылар көре алады. Жоғарғы соттың ақпаратына сенсек, істердің 90 пайыздан астамы онлайн режимінде қаралады. Бұл механизм соттарға түсетін жүктемені азайтуға және процестерді ашық етуге мүмкіндік берді.
Жоғарыда айтылғандардан басқа, сот реформасы шеңберінде медиация институты дамуда, аудандық соттарда фронт-кеңселер құрылуда, даусыз істерді қарау тетігі жаңғыртылды, актілердің мазмұны бойынша стандарт қабылданды, жаңартылған әрі заманауи оқыту практикасы мен сотқа дейінгі хаттама енгізілді.
Мемлекет басшысы өзінің Қазақстан халқына Жолдауында сот жүйесін реформалау аяқталмайтынын және оны Жоғарғы соттан тыс мамандар жүргізуі тиіс екенін атап өтті. Сот жүйесін жетілдіру жөніндегі жұмысты Парламент Сенатының жұмыс тобы жалғастырды, оның құрамында мемлекеттік қызметшілер, депутаттар, судьялар, қоғам қайраткерлері, бизнес өкілдері, халықаралық ұйымдар, құқықтанушы ғалымдар бар. Талқылау барысында заңнаманы ізгілендіру, соттардың тәуелсіздігін арттыру, медиацияны дамыту – сот реформасын қисынды жалғастыру мәселелері қаралды.
Жұмыс тобының ұсынымдары негізінде тиісті заң жобалары дайындалды, олардың арасында «Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы» конституциялық заңға түзетулер пакеті және іс жүргізу заңнамасын жетілдіру, адвокаттық қызмет және заң көмегін көрсету, дауларды соттан тыс және сотқа дейінгі шешу мәселелері бойынша заңдар бар.
«Сот түзелмей – халық түзелмейтінін» алға тартқан Міржақып Дулатұлы: «Халықтың жайын, салтын, рәсімін, тілін білмейтін сот – сот емес, сор», – деп кесіп айтқан. «Заң әдет-ғұрыпқа қайшы келсе, үлкен аяққа тар етік кигенмен бірдей». Бұл пікірдің де иесі – Жақаң. Қарға тамырлы қазақтың жарқын болашағы үшін жанын берген Алаш арысының пікірлеріне ешкім қарсы уәж айта қоймас. Өйткені, оның жүз жыл бұрынғы айтқандары әлі күнге дейін өзектілігін жоғалтқан жоқ. Сотқа қатысты сын бұрын да көп айтылатын, қазір де аз айтылмайды. Президенттің биліктің сот тармағын жетілдіру үшін түбегейлі жаңа әдістер енгізу керектігін айтып жүргеніне де біраз болды. Бүгінде халықтың сотқа деген сенімін арттыру мақсатында ауқымды реформа жүзеге асып жатқанын, қазірдің өзінде нақты нәтижелер барын жоғарыда жаздық. Енді халықтың алғысын арқалар төрелігі тура сот жүйесінің де, «тура биде туған жоқ» ұстанымдағы соттардың да ауылы алыста болмас. Әділетті Қазақстанда өмір сүргісі келетін халықтың күтіп отырғаны да осы.
Жансая ШЫҢҒЫСХАН