Гельминтоздар (грекше helmіns, helmіnthos – іш құрт) – паразит құрттардың адаммен, жануармен және өсімдіктердің организміне еніп, көбеюі салдарынан пайда болатын ауру түрлері. Гельминтоздар адамда сорғыш, таспа, жұмыр, т.б. құрттардың паразиттік тіршілігі салдарынан пайда болады. Гельминтоздардың аталуы ауру туғызатын құрттардың түріне қарай. Олардың тек адамда (аскаридоз, энтеробиоз, т.б.) немесе адам мен малда қатар кездесетін гельминтозооноздар (фасциолез, трихинеллез, эхинококкоз) түрлері белгілі.Гельминтоздарға қарсы арнайы дәрілер – антгельминттер қолданылады.Гельминтоздар ауыл шаруашылығы малдарында көп кездеседі, қазір оның 2000-нан астам түрі белгілі. Мыс., қойларда мониезиоз, эхинококкоз, протостронгилез, т.б. ірі қара малда – фасциолез, эхиноккоз, т.б.; жылқыда – стронгилятоз, құстарда – аскаридиоз, полиморфоз, т.б.; балықтарда – ботриоцефалез, диплостомоз, т.б. кездеседі. Гельминтоздар ауруларын сақтану шаралары: тазалық сақтау. Іш тазартатын дәрілер ішу. Үй жануарларын малдәрігерлік тексеруден өткізіп, ауырған малды бөліп алып, дәрі-дәрмекпен емдеу, мал қалдықтарын биотермиялық жолмен өңдеу, ортаны қоздырғыштарынан тазарту.
Контагиозды гельминтоздар деген не?
Гименолепидоз ауруының қоздырғышы карлик цепені, ал энтеробиоз ауруының қоздырғышы острица құрты болып табылады. Контагиозды гельминтоздар жеке бас тазалығын сақтамаған жағдайда, жақсылап жуып тазартылмаған көкөністер, науқас ұстаған сүлгі, есік тұтқасы, ойыншықтар арқылы жұғады.
Науқасты көбіне тамақ ішкеннен соң кіндігінің оң жақ бөлігінің төменгі жағы ауыруы, асқа тәбетінің төмендеуі мазалайды. Басы айналып, құсқысы келеді, ештеңе жақтырмай, ұйқысы бұзылады, ал нәжісі біресе сұйық, біресе қатты болады және көтеншегінің айналасында қышу мазалайды.
Контагиозды гельминтоздарды алдын алу шараларын барлық адамдар, яғни, ересектер мен балалар білуі қажет.
Ол үшін:
— көкөністерді жақсылап жуып-тазалап қолдану қажет;
— жеке бас тазалығын сақтау;
— дәретханадан шыққаннан, далада ойнап келгеннен соң қолды сабындап жуу;
— қолданған ойыншықтарды сабынды содалы сумен жуу;
— балалар ойнайтын алаңның құмын қайта-қайта аударыстырып, әр 10 күнде ыстық сумен залалсыздандырып тұру керек.
Егер контагиозды гельминтоздармен ауыра қалған жағдайда, дер кезінде дәрігерге көрініп, арнайы ем қабылдау қажет.
Қазақстан Республикасы Халықтың денсаулығы және денсаулық сақтау жөніндегі кодекс бойынша айналадағы орта мен халықтың денсаулығын сақтау жөніндегі өзге де заң құжаттары санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылық саласындағы қатынастарды реттеудің құқықтық негізі болып табылады. Ұйымдық экономикалық, құқықтық және тәрбиелік сипаттағы шаралар кешенін жүргізілуімен қамтамасыз етілетін азаматтардың денсаулығын, тіршілік ортасының қолайлылығы мен санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығын қорғауды жүзеге асыру қажет. Жұқпалы аурулармен ауырғандар, жұқпалы аурулармен ауырады деп күдік туғызатындар және бактерия таратушылар оқшауландырылуға және ауруханада емделуге жатады , жұқпалы аурулармен қарым-қатынаста болған адам медициналық қадағалауға алынады, қажет болған жағдайда оқшауландырылады және емделеді. Халықтың денсаулығын қорғау жұқпалы және паразиттік ауруларды болдырмау кәсіптәк аурулар мен уланулардың, бақытсыз оқиғалардың алдын алу, еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында кәсіпорындардың, мекемелердің , ұйымдардың қызметкерлері мен азаматтары алдын ала және мерзімдік бақылаулардан ,арнайы медициналық тексерулерден өтеді Паразиттік аурулар паразиттердің сан алуан түрлерінен туындайтын аурулар. Паразитті тасымалдаушы – аурудың клиникалық белгілерісіз паразиттік аурулар қоздырғыштарын тасымалдаушылар.
Гельминтоздар — әр түрлі гельминттер түрлерінен туындайтын инвазиялық аурулар. Паразиттік аурулармен ауырғандарды және олардың қоздырғыштарын тасымалдаушыларды анықтауды, медициналық көмекке жүгінгенде, алдын ала және мерзімдік медициналық қараулар кезінде меншік нысанына қарамастан медициналық ұйымдар жүзеге асырады. Барлық паразиттік аурулар мен паразитті тасымалдау жағдайы олардың анықталған жері бойынша денсаулық сақтау ұйымдарында тіркелуге, мемлекеттік есепке алуға жатады және Қазақстан Республикасы санитарлық-эпидемиологиялық қызметінің мемлекеттік органдары мен ұйымдары олардың есебін жүргізеді. Энтеребиоз ауруы мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балаларда жиі кездеседі. Сондықтан мектепке дейінге және бастауыш мектеп жасындағы балалар ұжымдарында балаларды контагиозды гельминтоздар мен ішек протооздарына алдын ала тексеру жылына бір рет жоспар бойынша жүргізілуі тиіс. Медициналық ұйымдар тиісті аумақтағы мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық органдарының басқармаларына анықталған науқастар мен паразиттік аурулар қоздырғыштарын тасымалдаушылардың нәтижелері жөнінде ақпарат береді. Энтеребиоз ауруы тіркелгені жөнінде ақпарат түскеннен соң біздің бөлімше тарапынан тиісті санитарлық-эпидемиологиялық шаралар жүргізіледі. Тиісті аймақтың дәрігерлік қызметкерлеріне ауруды бақылауға алуға, диспансеризация жүргізуге, емдеуге санитарлық-ұйғарымдар беріледі. Энтеребиозға бір рет тексерілгенде 15 пайызға және одан астам инвазияланғандар анықталған балалар ұйымдарында барлық балалар сауықтырылады. Емдеу кезінде балар мектепке дейінге және жалпы білім беру ұйымдарына барудан, қоғамдық тамақтану, сауықтыру объектілерінде, мектепке дейінгі және жалпы білім беру ұйымдарына, жүзу бассейіндерінде жұмыс істейтін адамдарды жұмыстан босатады. Диспансерлік бақылаудың мерзімдері – энтеребиоз кезінде дегельментизациядан 10-14 күннен кейін , 1-3 күн аралығында перианальды қырынды алумен 2 рет зерттеледі. Бүгінгі күні энтнребиоз ауруын болдырмау барысында дәрігерлердің кәсіби білім деңгейін көтеріп отыру балалар мен ересектерге гигиеналық тәрбие беру мен оқытуды шарт деп ойлаймын.
Гельминтиялар — паразиттік құрттардың ағзаға енуі нәтижесінде дамитын паразиттік аурулар тобы. Бұл аурулар жынысы мен жасына байланысты шектелмейді. Айта кету керек, балаларда гельминтоз жиі диагноз қойылады. Бұл балалардың гигиенасы аз болғандықтан, жуылмаған тағамдарды жейді және жиі таза ауада ойнайды (құмтас, бақша және т. б. ).
Гельминттер — бұл адам ағзасына еніп, онда еркін дамып, сол арқылы паразиттік аурулардың дамуын қоздыратын төменгі сатыдағы құрттардың өкілдері тобы. Бұл топтың барлық өкілдерін шартты түрде 3 топқа бөлуге болады:
- дөңгелек құрттар;
- таспа;
- қателіктер.
Жұқтыру тәсіліне байланысты адамның барлық гельминтозалары келесіге бөлінеді:
- биогельминтоз.Бұл жағдайда паразитті жануарлар тасымалдайды;
- жұқпалы.Инфекция ауру адамнан болады;
- геогельминтоз.Гельминтоздың бұл түрі топырақ арқылы таралады. Бұл паразиттердің тіршілік циклінің белгілі бір бөлігі дәл жерде жүретіндігімен байланысты.
Паразиттердің личинкалары мен дамып келе жатқан түрлері адам ағзасы үшін ең қауіпті, өйткені олар дененің айналасында еркін қозғалады, өмірлік маңызды мүшелерді жұқтырады. Ересектер соншалықты еркін қозғала алмайды, сондықтан орнықтырақ орналасады.
Гельминттердің көпшілігі асқазан-ішек жолында паразиттелгенді «қалайды». Айта кету керек, әр түрлі түрлер ас қорыту жолдарының әр түрлі бөліктерінде локализацияланған: құрт — жұқа ішектің төменгі бөлігінде, дөңгелек құрттар — оның жоғарғы бөлігінде және т. б. Сондай-ақ, орналасуына байланысты гельминттер тіндік және люминальды болып бөлінеді.
Паразиттер ас қорыту жолын ғана емес, сонымен қатар өкпені, өт жолдарын және өт қабының өзін де жұқтыруы мүмкін екенін ескеру қажет. Олар өмір сүру барысында адам ағзасын улайтын түрлі улы заттарды бөліп шығарады. Маңыздысы, егер ағзада паразиттердің бар екеніне күмәндансаңыз, дереу дәрігермен кеңесіп, қауіпті асқынулардың пайда болуын болдырмау үшін ауруды емдей бастаңыз.
Мектеп оқушылары және мектепке дейінгі балалар арасында энтеробиоздың үлесі 41,8 пайыз,аскаридоздың үлесі 7,1 пайыз.
Балаларда гельминтоз ауруы әртүрлі ерекше клиникалық белгілермен: әлсіздік, шаршау, ашушаңдық, ұйқы бұзылу, өсу мен салмақ қосудың бәсеңдеуі, иммундық статустың төмендеуімен сипатталады. Гельминтоз ауруларының ең басты құраушысы болып аллергия, дерматит, бронхит пен блефаритке әкеліп соғатын . алмасу өнімінің сенсибилизациясы болып табылады
Гельминтоз ауруын жұқтырудың басты себебі — гигиена ережелерін сақтамау (жуылмаған қол, жуылмаған көкөніс пен жеміс-жидектерді тамаққа пайдалану, қайнамаған су ішіп, табиғи су аймақтарында шомылғанда су жұту). Тікелей адамнан адамға берілетін острица мен ергежейлі цепенінің жұмыртқалары. Қалған гельминтоз жұмыртқалары адам организміне түскенше, міндетті түрде қоршаған ортаға -су немесе топыраққа түсуі қажет. 1,5-3 жастағылардың жұқтыру ауқымы өте жоғары , кейде 80 пайызға дейін жетеді.
Гельминтоз ауруының алдын алу тамақ ішер алдында қолды, тамаққа пайдаланатын көкөністерді, жеміс-жидектерді тиянақты жуу, тамақты термиялық өңдеу болып табылады. Сонымен қатар топырақ пен суды нәжіспен ластамау, қайнаған су ішу, тамақтарды шыбыннан қорғаудың да ролі зор. Гельминтозға күдіктенген жағдайда міндетті түрде дәрігерге көріну
Гельминтоздар адам ағзасының әртүрлі мүшелерімен, терісінде тіршілік етіп, қатты клиникалық симптомдары мен аурудың біліну белгілері білінбей ағзаның жұмысын қалыптан шығарады. Содан әртүрлі клиникалық белгілер пайда болады: ішек жұмысының бұзылуына, жүйке жүйесінің шалдығуына, адам ағзасының жалпы қарсыластығы төмендеуіне, және де жұқпалы соматикалық аурулардың қабылдағыштығы жоғарлайды.
Гельминтоздарды клиникалық белгілеріне қарай ғана зерттемейді.
Адамдар аскаридозбен зақымдануы зақымданған топырақ, көкөністер мен жеміс- жидектер арқылы, және де адам нәжісі қосылған топырақта өсірілген өнімдер арқылы жұқтыруы мүмкін. Адам бұл ауруды жеке бас гигиенасын дұрыс сақтамағаннан (кір қол) арқылы жұқтыруы мүмкін. Аскарида жұмыртқаларының сыртында жұмыр қабықшамен қапталған, ол сыртқы орта жағдайларына өте төзімді. Топыраққа түскен аскарида жұмыртқалары жаздан келесі көктемге дейін жетіліп, жеміс-жидектермен көкөністерді зақымдауы мүмкін, содан адам жұқтырады. Топырақта жұмыртқалар 2 жылдан 5 жыл аралығына дейін сақталуы мүмкін.Аскарида жұмыртқаларының көзін жойып, қарсы 100 С температурамен тікелей күн көзі ғана әсер етеді.
Құлпынай, жасыл жуа, редиска, жасыл көкөніс жемістер, қияр, қызанақ, сәбіз аскарида жұмыртқасымен зақымдалған сумен суарғанда нәжістермен өндіргенде зақымданады.
Нәжістерді өндіргіш ретінде зарарсыздандырудан өткізбей қолдануға болмайтынын білу керек.
Гельминтоздардың алдын алуда жеке бас гигиенасын сақтау өте маңызы жоғары, оның ішінде балалар арасында.
Адам ағзасына ішек жұқпаларының енуінен сақталу шаралары өте жеңіл:
1. Тамақ алдында қолды міндетті түрде жуу.
2. Жеміс-жидектермен, көкөністерді тамаққа қолданар алдында 5 минут ағынды судың астында жуу керек.
3. Әжетханаға әр бір барғаннан кейін міндетті түрде қол жуу керек.
4. Жерге түскен ойыншықтарды балаға аузына салғызбау керек.
Гельминтоз ауруын жұқтырудың басты себебі — гигиена ережелерін сақтамау (жуылмаған қол, жуылмаған көкөніс пен жеміс-жидектерді тамаққа пайдалану, қайнамаған су ішіп, табиғи су аймақтарында шомылғанда су жұту). Тікелей адамнан адамға берілетін острица мен ергежейлі цепенінің жұмыртқалары. Қалған гельминтоз жұмыртқалары адам организміне түскенше, міндетті түрде қоршаған ортаға -су немесе топыраққа түсуі қажет.
Гельминтоздардың алдын алуда жеке бас гигиенасын сақтау өте маңызы жоғары, оның ішінде балалар арасында.
Балалар мен ересектердегі гельминтоздың алдын-алу бүкіл өмір бойы жүргізілуі керек. Гельминттер жер бетінде тіршілік ететіндіктен, сонымен қатар байланыс арқылы жұғуы мүмкін болғандықтан, сіз гигиенаны мүмкіндігінше сақтауыңыз керек — қолыңызды жуыңыз, жеке гигиена заттарды қолданыңыз және т. б. Сондай-ақ, жемістер мен көкөністерді тамақтанар алдында мұқият өңдеу маңызды.
Профилактикалық мақсатта гельминттерді жұқтырған адамдарды уақытында анықтау маңызды. Осы мақсатта ересектердің жекелеген санаттарына сауалнамалар үнемі жүргізіліп отырады (әсіресе тамақ, медицина салаларының жұмысшылары және т. б. ).