Қоғамға нақты көмек пен әлеуметтік қызмет көрсетудің бір тәсілі — еріктілік. Өздеріңіз білетіндей, еріктілік — бұл ақшалай сыйақыларға сүйенбей, адамдардың мүддесі үшін ерікті түрде жүзеге асырылатын қызмет. Еріктілердің қызметі, ең алдымен, өздеріне көмектесе алмайтын халықтың шұғыл көмек көрсетуге бағытталған. Сондықтан ғылыми әдебиеттерде және әлеуметтік-педагогикалық жұмыс тәжірибесінде бұл екі ұғым жиі қолданылады: еріктілер және еріктілер қызметі.
Бес жыл бұрын біздің колледжде «Әлеуметтік жұмыс» мамандығының студенттері арасынан «Самғау» еріктілер қозғалысы құрылды. Мақсаты психологиялық, педагогикалық және әлеуметтік саладағы болашақ мамандардың ерікті іс-әрекеттерін олардың жеке және кәсіби қалыптасуының факторы ретінде ұйымдастыру болды. Біз өз жұмысымызда волонтерлік жұмыс тұжырымдамасын қолданамыз, ол қиын өмірлік жағдайға тап болған адамдарға көмек көрсетуге және ұйымдастыруға бағытталған еріктілердің практикалық қызметін білдіреді.
Кез-келген адам қиын өмірлік жағдайға тап болуы мүмкін, сондықтан адамдарға көмек көрсетуге міндеттелген мамандардың кәсіби дайындығымен қатар, еріктілік олардың кәсібіне қарамастан адамның әлеуметтік қызметі ретінде қалыптасуы керек. Сонымен бірге, мамандардың кәсіби дайындығын ұйымдастыру деп аталатын көмекші мамандықтар — әлеуметтік қызметкерлер өздерінің әлеуметтік жетілуін және әлеуметтік белсенділіктерін қалыптастыру үшін жағдай жасау қажет деп санаймыз. Баланың немесе ересек адамның өмірлік қиын жағдайлары мен денсаулығы көбінесе осы мамандардың жауапты кәсіби шешіміне байланысты болады. Әлеуметтік қорғау саласындағы кәсіби көмекті әлеуметтік тұрғыдан жетілген маман ғана ұсына алады. Еріктілер қозғалысына қатысу студенттерге осындай іс-шараларда тәжірибе жинауға көмектеседі.
Ерікті болу — бұл жауапты жұмысқа апаратын жол, әрдайым студенттің өзін жақсы жағынан көрсетіп, дәлелдеуге, өз шеберлігін сынап көруге, қызметтің түрлі салаларында құзыреттіліктерін дамытуға, оның өмір жолы мен болашақ кәсіби мансабын шешуге мүмкіндігі бар. Волонтерлармен жұмыс істеу тәжірибесін талдау нәтижесінде, жастардың жүзеге асырылатын негізгі қажеттіліктерін анықтауға мүмкіндік берді, олардың негізгілері:
-«адамның басқа адамға қажет болуы». Еріктілік сіздің пайдалы екеніңізді сезінуге мүмкіндік береді. Бұл жасөспірімдер мен жастар үшін маңызды себеп болуы мүмкін: «Мен өте қажетпін, басқа адамдар маған керек; бұл бейтаныс адамдар, мүмкін әр түрлі жастағы және жыныстағы, түрлі ұлттар мен діндердің өкілдері мені пайдалы деп санайды». Мұндай тәжірибе адам үшін сөзсіз құндылыққа ие;
-«қарым-қатынас қажеттілігі». Жасөспірімдер мен жастар үшін қарым-қатынас белсенділіктің жетекші түрі болып табылатыны белгілі, «қарым-қатынас адамның жеке дара дамуының локомотивіне айналады». Еріктілердің көптеген акциясы мен жобалары — бұл еріктілер тобы ұйымдастыратын бұқаралық шаралар. Студенттер пікірлес адамдармен жұмыс істеуге қызығушылық танытады, олардың қарым-қатынас шеңбері де кеңейеді;
-«шығармашылыққа деген қажеттілік». Тәжірибе көрсеткендей, әртүрлі саладағы жастар еріктілік акциялар мен жобаларға қатысады, өнер мен шығармашылық адамның өзін-өзі көрсетуі мен өзін-өзі дамытуының шексіз мүмкіндіктеріне ие;
-«өзін-өзі тану және мансаптық өсу қажеттілігі». Жоғарыда айтқанымыздай, еріктілікке қатысу студенттерге іскерлік және жеке байланыстар орнатуға, студенттер қауымдастығында өз орнын табуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл кезенде көптеген студенттер ұйымдастырушылық, көшбасшылық қабілеттерін жиі көрсетеді және дамытады. Еріктілер тобының жетекшісі үшін әр волонтер өзін әр түрлі «рөлдерде», жұмыстың әртүрлі салаларында сынап көруге, салыстыруға, өзі үшін ең қызықты, тартымды, қиын, бірақ қол жеткізуге болатын бөлімді құра алатындай жағдай жасау маңызды;
-әлеуметтік тәжірибе қажеттілігі. Әлеуметтік тәжірибе қаншалықты көп болса, жас маманның да жеке қасиеттері де соншалықты дамиды.
-тәуелсіздік пен ересекті растау қажеттілігі. Жас еріктілер маңызды әлеуметтік проблемаларын шеше отырып, қоғамға өздерінің жетілуін, өзіндік ерекшелігін және тәуелсіздігін көрсете біледі.
Сонымен қатар, акциялар мен жобаларға қатысу кезінде волонтер өз портфолиосын жинақтайды. Волонтерлік шараларға қатыса отырып, жастар күнделікті өмірде қажет болатын бірқатар практикалық дағдыларды игереді. Оларға мыналар жатады:
— тыңдау қабілеті;
-жетекшілік қабілеті;
-шешім қабылдау қабілеті;
-топпен жұмыс істеу тәжірибесі мен психология негіздерін білу;
-ұйымдастырушылық және көшбасшылық қабілеттер.
Волонтерлық жұмыстарды ұйымдастыру және қатысу жастардың өзіне деген сенімділік, қоғамдастық, жанашырлық, толеранттылық сияқты жеке қасиеттерін дамытуға ықпал етеді. Шығармашылық потенциалды, икемділікті және мінез-құлықты дамытуда, жастардың өзін-өзі дамыту мен жетілдіруге деген қажеттілігін арттыруда жақсы динамика байқалады.
Адамның тұлғалық дамуын көрсететін негізгі жол — бұл әлеуметтік жетілу. Адамның әлеуметтік жетілу құбылысының мәні оның құндылықтарында, мақсаттарында, өмірлік мағыналарында, қоғам мен өркениеттің даму құндылықтары мен мақсаттарына байланысты көрінеді. Әлеуметтік жетілу — бұл тұлғаның тұтас қасиеті, ол көрінеді:
-адамның қажеттіліктері басқа адамдар үшін және жалпы қоғам үшін маңызды болып саналуы керек;
-өмірді ұйымдастырудағы адамның өз іс-әрекетінде, оның өмірін жоспарлауға және жетістікке жетуге деген ұмтылысы;
-адамның басқа адамдармен әлеуметтік қатынастарының деңгейі мен сапасында;
-еркін және жауапты таңдау жасау мүмкіндігі, өзіне, басқа адамдарға, қоғамға және жалпы әлемге ізгілік, махаббат, сенім және ар-ождан құндылықтарына негізделген адамгершілік көзқарасты ұстану;
-адамның өз идеалына деген ұмтылысынан;
-белсенділікте, шығармашылықта, адамның өзін-өзі танытуға қажеттілігі;
-рух күші, жауапкершілік, адамның жоғары адамгершілігі.
Әдетте, еріктілер қатарына жоғары әлеуметтік, рухани және адамгершілік даму деңгейі бар адамдар қосылады. Сонымен бірге, волонтерлік жұмыс студенттердің болашақ мамандардың әлеуметтік маңызды жеке қасиеттерін қалыптастырудың факторы бола алады. Ерікті түрде көмек-қолдау көрсетіп, жұрттың ықыласына ие болып жүрген волонтерлер осынысымен-ақ қоғамның ажырамас бір бөлшегіне айналып келеді. Волонтерлік жұмыстың өзі кең сипат ала бастады. Оның мәні – айналамызда шын мәнінде ізгілік пен мейірімділікке мұқтаж жандардың көп екендігінде. Жалпы бұл қоғамдық жұмыстың жастар тәрбиесіне ықпалы зор. Өзгеге қол ұшын созу – адам бойындағы парасаттылық пен патриоттылық сияқты адамдық қасиеттерді сіңіре түседі. Сонымен қатар, осы мақсат жастарды ел дамуында бір мүдде, бір мақсат төңірегінде біріктіретінін де айтқан жөн. «Ерікті деген кім?», «Елімізде еріктілік қаншалықты дамыған?» және «Еріктілер қандай қызмет атқарады?» деген секілді сұрақтардың туындауы заңдылық.
Ерікті (волонтер) – латынның «voluntaries» деген сөзінен шыққан. Яғни өз еркімен ақысыз қызмет көрсетіп, қоғамдық жұмысқа белсенді араласушы адам. Бұл бағытта адамның жасы, жынысы, білімі немесе қаржылық жағдайы маңызды емес. Бастысы – таза ниетпен қолдан келетін іспен көмектесу. Еріктілікпен ұйымдар арқылы, ынталы топтармен немесе жеке де айналысуға болады. Мұндай қызмет түрлерінің аясы өте кең. Мысалы әлеуметтік, спорттық, шаралық, экологиялық, медициналық, қайырымдылық секілді көптеген түрі бар.
Волонтер сөзі әлемде алғаш рет 1600 жылы қолданылған. Әуелгіде соғыс кезінде майданға өз еркімен сұранып барғандарды ерікті деп атаған. Кейіннен барлық салаға ешкімнен қайтарым күтпей жұмыс істейтін адамды осылай атау қалыптасқан. 1970 жылы БҰҰ жанынан «Біріккен Ұлттар Ұйымының волонтерлері» деген атаумен халықаралық ұйым құрылған. Ұйымның басты мақсаты – әлемдегі еріктілердің басын қосып, олардың қызметін жан-жақты дамыту. Сол жылдан бастап әлемнің барлық елінде 5 желтоқсанда халықаралық еріктілер күні аталып өтіледі. Аталған ұйым жыл сайын волонтерлік қызмет туралы есептік баяндама әзірлейді. БҰҰ волонтерлерінің бағдарламасын жүргізетін атқарушы координатор Оливье Адам өткен жылдың қорытындысы бойынша ұйымға мүшелік ететін 17 елдің ұлттық баяндамасы мен саяси стратегиясында волонтерлік туралы айтылғанын жазады. Соның бірі – Қазақстан деуге толық негіз бар. Себебі жыл басында жарияланған Жастар жылында еріктілерге басымдық беру қолға алынды. Бірақ, бұл мемлекеттік қолдау биылдан басталғанын аңғартпайды. Себебі 2016 жылы елімізде еріктілер қызметі туралы заң қабылданса, 2002 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясының «Халықаралық волонтерлер жылы» жөніндегі резолюциясына демеушілік еткен.
Әлем бойынша еріктілер саны 970 миллионнан асады. Джон Хопкинс университетінің зерттеуі бойынша олардың осы қызметке арнаған уақыты 125 млн адамның толық жұмыс күніне сай келеді екен. Төрт адамның біреуі ғана уақыты мен біліктілігін арнайы ұйымдар арқылы осы іске арнаса, қалған үшеуі айналасындағы адамдарға тікелей көмектеседі.
Елімізде еріктілер туралы айтсақ, бірден жастар, оның ішінде жоғарғы оқу орнының студенттері ойға оралады. Ал шетелдік тәжірибеде еріктілер жас ерекшелігіне қарай бөлінбейді. Қоғамға өзгеріс енгізуді қалаған кез келген адам бос уақытын еріктілікке арнауына болады. Мысалы, АҚШ-та 24 жасқа дейінгі еріктілер 22,6 процентті, 25-44 жастағылар 26,7 процентті құраса, 45-65 жас аралығы мен 65 жастан жоғары еріктілер саны 51 процентке дейін жеткен. Бұл елде мектеп жасынан бастап балаларға «жақсылық жасау» идеясы түсіндіріледі. Жалпы еріктілікпен айналысу – АҚШ азаматының басты қасиеттерінің бірі саналады. Сонымен қатар шетелде жұмысқа орналасуға келген жас маманның түйіндемесінде еріктілік қызметтің болуы – үлкен жетістік. Сондықтан да университет немесе колледж студенттері ерікті болуға қуана келіседі. Англияда балалар үйіне егде жастағы еріктілер қамқорлық танытады. Олар жаңа өмірге аяқ басқан бүлдіршіндерге өз ақыл-кеңесін беріп, өмірлік тәжірибесімен бөліседі. Кез келген мәселеде бағыт-бағдар беріп отыратын болғандықтан олар бір-біріне бауыр басып, туған ата-әжесіндей болып кеткен. Біздің елімізде де осыған ұқсас қайырымдылық шаралары қолға алынып келеді. Ұйымдастырушылар қарттар үйінің тұрғындары мен балалар үйінің тәрбиеленушілерінің басын қосып, іс-шаралар өткізіп тұрады. Жан жылуын аңсаған екі буын өкілдері шарада үлкендер балаларға бағыт-бағдар берсе, тәрбиеленушілер егде жастағыларға қуаныш сыйлайды.
Бүгінде елімізде еріктілік қарқынды дамуда. Әйтсе де, «Жастар» ғылыми-зерттеу орталығының зерттеуіне сәйкес, жас азаматтардың 82,6 проценті еріктілікпен айналыспағаны анықталған. Әр бесінші жас еріктілік туралы мүлде естімеген. Соған қарамастан, жастар еріктіліктің тұлғалық қалыптасудағы рөлін түсіне бастады. Оған дәлел 2017 жылы өткізілген Халықаралық ЭКСПО-2017 көрмесі мен Қысқы Универсиада ойындарында қызмет көрсеткен 8000-нан астам жастардың қамтылуы. Сонымен қатар, әр қалада қарттар, жетімдер, әлеуметтік осал топ отбасылары, апат құрбандары секілді көмек қажет ететін жандарға қол ұшын созып жүрген жастар ұйымының саны жыл санап артуда. Қайырымдылық жасау – кез келген қонақты құдайы қонақ деп қабылдайтын, асарлатып үй салып, текемет басатын қазақтың қанына сіңген қасиет. Тек бүгінде атауы ғана өзгеріп, еріктілік деп аталып жүр. Айналасына әрдайым қамқорлығын аямай, қамкөңіл жандардың көңілін жадыратуға сеп болып жүрген жастар жетерлік. Бүгінде еліміз бойынша 200 волонтерлік ұйым ірі қалалар мен ауылдарда жұмыс істейді. Мысал ретінде «Мейірім», «Үмітің үзілмесін», «Шын жүректен», «Жүректен жүрекке», «Жан жылуы» деген секілді түрлі бағытта қызмет көрсететін еріктілер тобын атап көрсете аламыз.
Ауданымызда да жастар ресурстық орталығының үйлестіруімен құрылған «Достар әлемі» атты еріктілер тобы жұмыс істейді. Олар жастардан құралған көмекке мұқтаж жанға демеу болып жүрген қайырымды жандар. «Еріктілік қазір жаңа ұғым ретінде қалыптасқанмен, бұл нәрсе қазақ қоғамында ертеден болған. Әлсізге қол ұшын созу, жасы үлкен адамға көмектесу, жетім мен жесірді жылатпау – қазақ қоғамының ажырамас бөлігі. Мемлекет басшысы ұлттық құндылығымызды ұрпақ санасына сіңіру мақсатында осы нәрсені жүйеге салып, заңдық тұрғыда реттеп, жаңа деңгейге көтеруде. Біздегі еріктілер тобы мұқтаж жанға қолдарынан келген көмекті жасауға әрдайым даяр. Жаз айында Арыста болған апатқа аудан тұрғындарынан көмек жинап, қол ұшын созды. Қайырымдылық қанымызға сіңген қасиет болғандықтан, аудан тұрғындары да бей-жай қарамай, көптеп көмегін тигізді» дейді жастар ресурстық орталығының директоры Әділ Ыбрахим.
Қазақстанда 2020 жыл – Еріктілер жылы деп жарияланып, ерікті ретінде қызмет көрсететін студенттердің шәкіртақысы 30 процентке өсетіні айтылды. Еріктілік – жастардың өз белсенділігін көрсетіп қана қоймай, адамдарға көмек беру арқылы тәжірибе жинауға, өмірлік маңызды дағдыларды дамытып, әлемді жаңа қырынан тануға мүмкіндік береді. Сондықтан уақытты еріктілікке жұмсау – уақытты текке өткізу емес, тұлғалық дамуға құйылған ең қымбат инвестиция екені сөзсіз.
R-ақпарат