Қазір көпшілігіміз дүкеннен арнайы салқындатқышта тұрған газдалған сусынды алмай кетпейміз. Себебі, оның адамды қызықтырар дәмі өзіне елітіп, ал сыртқы қаптамасындағы жарнамалық сурет алмасыңа қоймайды. Оны кішкентай балалар да ішуді әдетке айналдырған. Бірақ «біз тұтынатын көпіршікті сусынның ағзаға тигізер зиянын ойладық па?» деген сұраққа жауап іздеп көрелік.
Су – тіршілік көзі. Адамзат ықылым заманнан бері шөл қандыру үшін табиғи суды пайдаланған. Себебі адам ағзасының 80 % -ын су құрайды. Бойдағы су тепе-теңдігін сақтау үшін адам күнделікті қажетті мөлшерде су ішіп тұруы керек. Ертеректе көк шәй, кофе пайдаланса, кейінірек олардың қатарына газдалған салқын сусындар, минералды су тағы сол сияқты сусындар қосылды.
Ал, енді шөлді қандырудың орнын толтырмас сусынына айналған газдалған сусындардың адам ағзасы үшін әсері қандай ? Ішіп жүргеніміз «У» емес пе ?
Ми қайнатар ыстықта аңқасы кеуіп шөлдеген жұрт неше түрлі құтыдағы сусындарды сатып алады. «Кока-Кола», «Фанта», «Спрайт», «Либелла», «Некси чай» дейсіз бе, толып жатыр. Ол қайдан шыққан ,бауырға әсер етіп, бүйректі ауыртпай ма, асқазан жарасын тудырмай ма оған бас қатырып жатқан халық жоқ, шөлі қанса болды. Әсіресе, біз-балалар,осындай қызыл-жасыл сусындарға тым құмармыз. Дәмі тіл үйіретін осындай сусындарды әке-шешемізге қайта-қайта сатып алғызамыз.
Газдалған сусындар — танымал, бірақ бұл зиянды тағамдар. Сарапшылардың пікірінше, энергетикалық және газдалған сусындар балалар мен ересектердің күнделікті тұтынатын сусындарының қатарында алғашқы орында тұр. Қоғамдық денсаулық сақтау ұлттық орталығының арнайы талдауы көрсеткендей, Қазақстанда 6-9 жас аралығындағы балалардың үштен бір бөлігі аптасына бір рет және одан да көп қант қосылған алкогольсіз сусындарды, ал 16,7% — ы күнделікті тұтынады. Сәйкесінше, көкөністер мен жемістерді тұтыну деңгейі өте төмен.
«Ең алдымен, энергетикалық және газдалған сусындар қант қосылған сусындар классификациясына жататынын атап өткен жөн. Бұл құрамға газдалмаған алкогольсіз сусындар, көкөніс шырындары мен сусындар, сұйық және ұнтақ концентраттары, хош иістендірілген су, энергетикалық және спорттық сусындар, дайын шай мен кофе, хош иістендірілген сүті бар сусындардың түрлері кіреді. Оларды тұтынудың ең басты қаупі – қанттың жоғары мөлшері. Қантты шамадан тыс тұтыну семіздік, қант диабеті және тіс кариесінің пайда болуына әсер етеді. Орташа алғанда, құрамында қант бар сусынның бір банкасында 40 грамм қант (шамамен 10 шай қасық асханалық қант) болуы мүмкін», — деді Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының Қазақстан бойынша кеңесшісі Лаура Өтемісова.
Эндокринолог Жанна Тугаева энергетикалық сусындарды сирек қолданудың өзі аритмия ұстамасын және басқа да қиындықтарды тудыратынын айтады.
«Энергетикалық сусындарды көңіл көтеру, физикалық немесе психикалық өнімділікті арттыру үшін ішеді. Алайда, егер шамадан тыс пайдаланылса, энергетикалық сусындар денсаулыққа қауіпті болуы мүмкін. Кофеиннің үлкен дозасы жүректің ауыр проблемаларына әкеледі, ал оның көмірқышқыл газымен және қантпен үйлесуі асқазан мен бауыр үшін қауіпті. Тіпті сирек қолдану аритмия сияқты жүрек ауруларын тудыруы мүмкін.
Басқа қантты газдалған сусындар сияқты, қант диабеті бар және асқазан аурулары бар адамдарға энергетикалық сусындарды мүлде тұтынбаған жөн. Олар жүрек-қантамыр жүйесіне әсер етеді, сондай-ақ, жүрек жеткіліксіздігінің қаупіне әкеледі, ұйқысыздық, бас ауруы сияқты сезімдерді, мазасыздық, агрессия мен паникалық шабуыл, визуалды және есту галлюцинациялары, созылмалы шаршау, кофеин дозасының жоғарылауы қан қысымын күрт арттырады», — деп атап өтті эндокринолог маман.
Газдалған сусындар адам ағзасына қалай әсер етеді?
Қантты сусындардың адам денсаулығына тигізетін зияны туралы Салауатты өмір салтын қалыптастыру бөлімінің басшысы Салтанат Назарова айтып берді. Оның айтуынша, адам бір стақан тәтті газдалған су ішкеннен кейін қандағы қант жоғарылайды, ал бауыр көмірсуларды майға айналдырады.
«10 шай қасық қантты қабылдағаннан кейінгі 10 минуттан ұйқы безіне ауыр соққы болады. Фосфор қышқылы қанттың әсерін тежейтіндіктен ғана сіз ауырмайсыз. 20 минуттан кейін қандағы инсулиннің жоғарылай бастайды. 40 минуттан кейін бауыр қантты майға айналдырады, кофеин сіңеді, қан қысымы көтеріледі, өйткені бауыр қанға қантты көбірек бөледі, қарашықтар кеңейеді. Тағы 45 минуттан кейін дофамин гормонының мөлшері артады. Бұл гормон мидың ләззат орталығын қоздырады, көңіл-күй жақсарады, көңілділік пайда болады, ұйқышылдық азаяды, бірақ бір жарым сағаттан кейін адам тітіркеніп, бойкүйездікке ұшырайды», — деп түсіндірді Салтанат Назарова.
Маманның айтуынша, ми бірте-бірте газдалған сусын ішу әдетіне бейімделеді, қажетті гормондарды аз шығара бастайды, өйткені қазір оларды кола ішу арқылы да жасанды түрде алуға болады. Осылайша, рецепторлардың жұмысы нашарлап, сол әсерге жету үшін сізді көбірек газдалған сусынды ішуге мәжбүр етеді.
«Тәтті және газдалған сусындарда фосфор қышқылының мөлшері көп, бұл бүйректе тастардың пайда болуына, сондай-ақ сүйек проблемаларына әкеледі: олар сынғыш болып, соңы остеопороз ауруына шалдықтыруы бек мүмкін. Ағзадан несеппен бірге шығарылатын фосфор қышқылы өзімен бірге кальцийді және дененің толық жұмыс істеуіне қажетті басқа да минералдарды алады.
Қанты бар газдалған сусындарды сататын қаңылтырлардың ішінде BPA (бисфенол-А) бар. Бұл зат қатерлі ісік пен репродуктивті жүйенің проблемаларын тудырады: балалардағы ерте жыныстық жетілу және басқа да репродуктивті жүйедегі проблемалар. Тәтті және газдалған сусындарға тәуелділіктің соңы семіздікке де ұласуы мүмкін екенін айта кету керек. Тұрақты түрде тұтынатындардың арасында семіздік қаупі 1,6 есе артады. Тәтті суды ішетіндердің екінші типтегі қант диабетін алу қаупі 80% — ға артады», — деді салауатты өмір салтын нығайту орталығының басшысы.
Спикер энергетикалық сусындарды көп ішсе, адам ағзасында не болатынын түсіндірді.
«Жүйке медиаторлары жүйке жүйесін максималды деңгейде жұмыс істеуін қажет етеді және ол оған төтеп бере алмайды. Энергетикалық сусындарды үнемі пайдалану және дұрыс тамақтанбау көмірсулар алмасуының бұзылу қаупі болып табылады, бұл, мысалы, қант диабетіне, семіздікке әкелуі мүмкін.
Егер адам эпилепсияға бейім болса, құрысулар, аритмия және қан қысымының жоғарылауы басталуы мүмкін. Жүрек бұлшықеттері бұзылады. Жас кезінде адам мүгедек болып қалуы мүмкін. Ең қауіптісі – жүректің тоқтауы.
Дәрігерлер жүрек-қан тамырлары ауруларының кез-келген түрімен, жүйке аурулары, гастрит немесе асқазан жарасы бар адамдарға энергетикалық сусындарды мүлде тұтынбау керегін ескертеді. Әсіресе, мұндай сусындар балаларға, жасөспірімдерге, жүкті және бала емізетін әйелдер кері әсер етеді», — деп түсіндірді Салтанат Назарова.
Аяғы ауыр келіншектер мен үш жасқа толмаған балаларға газдалған сусындарды ішуге болмайды. Үштен асқан балаларға бұл сусындарды газын шығарып беру керек. Газдалған сусындар орнына сүттен жасалған коктейль, жеміс-жидек пен көкөніс шырын, газдалмаған минералды су пайдаланған абзал. Жеміс-жидек пен көкөністер шырын құрамында әр түрлі дәрумендер мен микроэлементтер кездеседі. Бұл шырындар балаларға да, жүкті әйелдерге де, созылмалы аурумен ауыратын жандарға да өте пайдалы.
Алайда, іс жүзінде алкогольсіз энергетикалық сусындарды тұтынудан бас тарту бір қарағанда оңай емес. Наркологтар психологиялық және физикалық тәуелділіктің пайда болуы туралы айтады.
«Энергетикалық сусындар тәуелділікті тудыруы мүмкін, себебі олардың құрамында кофеин, глюкоза және қоспалар бар. Энергетикалық сусынның әсері адамды дозаны жоғарылатуға итермелейді: алдымен көңілі сергиді, содан кейін күрт төмендейді, содан кейін адам басқа сусын қажет деп ойлайды.
Тәуелділіктің түрлі әсері бар. Кейбір адамдар дәмін жақсы көреді. Сондай-ақ химиялық және биологиялық тәуелділік бар, өйткені оның құрамында көп мөлшерде глюкоза бар», — деп қосты ол.
Сондай-ақ, маман энергетикалық сусындарды алкогольмен араластырмау керегін еске салды.
«Соңғы жылдары энергетикалық сусындарды тұтыну көрсеткіші барлық елдерде өсіп жатыр. Өкіншке қарай, тұтынушылардың ең белсенді санаты — жастар мен жасөспірімдер.
Кофеинге байланысты балаларда жүрек-қан тамырлары және неврологиялық аурулардың даму қаупі жоғары. Бұл кіші жастағы балаларға да, жоғары сынып оқушыларына да қатысты.
Америкалық дәрігерлердің зерттеуі бойынша, энергетикалық сусындарды тұтынудан туындаған ауруға шалдыққандардың 51%-ы балалар.
Энергетикалық сусындар көбінесе күшті алкогольмен араласады. Бұл екі компоненттің де жағымсыз әсерін арттырады.
Энергетикалық сусын мен алкогольді араластыру жүрек пен бауырға жүктемені едәуір арттырады, ішімдік ішу ықтималдығын арттырады, мінез — құлқын бақылау деңгейін төмендетеді-кофеиннің әсерінен мас адамға онша мас емес болып көрінуі мүмкін, салдарынан мінез-құлықтың өзгеруі, мысалы, қорғалмаған жыныстық қатынас, жыныстық зорлық-зомбылық немесе көлік жүргізу сынды қайғылы оқиғаларға әкеп соқтыруы мүмкін»,- деп атап өтті Салтанат Назарова.
Газдалған сусындар мен энергетикалық сусындардың баламалары туралы
«Егер көңіл көтеру қажет болса, мамандар лимон немесе зімбір қосып, бір-екі кесе табиғи кофе, қант қосылған шай ішуге кеңес береді. Егер бұл көмектеспесе және сізге жұмыс істеу керек болса, сіз 15-20 минут ұйықтай аласыз. Егер сіз жүйелі түрде ояна алмасаңыз-невропатологқа барыңыз, ол сізге ұйқыны қалай реттеу керегін айтады: оянудың белгілі бір кезеңдері бар, керісінше, ұйқыны тұрақтандырғыштар бар. Егер сізге кофеин қажет болса, онда қантсыз кофе немесе шай — энергетикалық сусындарға қарағанда оны алудың анағұрлым қолайлы тәсілі», — деді НЦОЗ салауатты өмір салтын нығайту орталығының басшысы Салтанат Назарова.
Дегенмен, спикердің айтуынша, кофеинсіз көңіл көтерудің басқа жолдары бар. Біріншіден, суды ішіңіз, өйткені жақсы ылғалдану сізге ұзақ және аз шаршауға мүмкіндік береді. Екіншіден, витаминдерді қабылдау керек, өйткені белгілі бір микроэлементтердің жетіспеушілігі денсаулықты нашарлатады, депрессия мен шаршауды тудырады. Үшіншіден, спортпен айналысу керек. Жеңіл және орташа жаттығулар жүйке жүйесін қоздырады және кофеинге қарағанда әлдеқайда пайдалы және табиғи энергия жарылыстарын тудырады.
Диетолог мамандар ересек адамға күнделікті 3 стакан шырын, ал балаларға 1 стакан тамақ алдында 30-40 минут бұрын ішу керек деседі. Шырын ас қорыту жүйесін жақсартады екен.
Көп мөлшерде пайдаланылған шырын бүйрекке, сондай-ақ, аяқ-қолдың сарсып ісуіне әсер етеді. Шырын құрамындағы кейбір элементтерден аллергия пайда болуы мүмкін. Сондықтан да, сусын сатып алмас бұрын шөлмек сыртындағы затбелгіні мұқият оқып, құрамына мән беріңіз.
Жалпы, газдалған сусындардың денсаулыққа зияны көп. Сондықтан оларды тұтынуды шектеп, су, жаңа сығылған шырындар немесе газдалмаған сусындар сияқты пайдалы баламаларға артықшылық беру ұсынылады.