Бүгінгі қоғам әрқашан сот жұмыстарын жіті қадағалап отырады. Соңғы жылдары бір рет болса да әділдікке қол жеткізгендер өзгерістердің әсерін сезіне бастаған. Сот процесіне қатысушылар сот жүйесінің қолжетімді, түсінікті және ашық бола түскенін алға тартады. Ең алдымен сот төрелігінің сапасын арттыруға бағытталған, жүргізіліп жатқан реформаларға назар аударған да жөн. Қазақстан өз алдына сот жүйесінің алдына халықтың сотқа деген сенімін арттыру міндетін қойды. Әрбір адам үшін сот шешімі заңды және әділ болуы керек. Оны осылай ету үшін Жоғарғы Сот төрағасының бір ғана жігерлі шешімі мен жаңа заңдарды қабылдау аздық етеді. Сот жүйесіндегі реформалар үздіксіз жүріп жатқан процесс және ол толығымен алға қойған тапсырмаларын орындаумен байланысты.
Еліміздің сот жүйесін басқару мүмкіндігін жоғары сенімнің белгісі деп білемін. Республиканың барлық судьялары мемлекеттік жарлықпен тағайындалады, яғни барлығы бір мәртебеге ие және тек өкілеттіктері бойынша ерекшеленеді. Кез келген дәрежедегі судья үшін сот төрелігін жүзеге асыруда бастық болмайды, тек заң мен шешімге деген жауапкершілік бар. Ал судьяға (аудандық соттан бастап Жоғарғы сотқа дейін) не істеу керек, қалай істеу керек екенін ешкімнің – Жоғарғы Сот төрағасының да, қандай да бір мемлекеттік органның басшысына айтуға құқығы жоқ. Бірақ судьялардың сот төрелігін жүзеге асыруда толық тәуелсіз болуы үшін оларға заңды құрал мен адал жұмыс істеу үшін сенімділік қажет. Осы кепілдікті күшейту үшін заңдарға түзетулер қабылданды.
2023 жылдың 27 наурызында Конституциялық заңға және сот жүйесін реформалау туралы заңға қол қойылды. Бұл жаңа заңдар судьялардың құқық қорғау органдарының сыртқы ықпалынан да, жүйенің ішкі қысымынан да тәуелсіздігін нығайтуға бағытталған.
Құқық қорғау органдары бұрын кез келген судьяға қатысты қылмыстық іс қозғамай-ақ облыс прокурорының санкциясымен арнайы жедел-іздестіру шараларын жүргізе алатын. Бұл, әсіресе, судьяға қысым жасау тұтқасы ретінде қабылданды. Сондықтан судьялардың иммунитетінің кепілдіктерін арттыру мақсатында Конституциялық заңда судьяларға қатысты арнайы жедел-іздестіру шаралары көптеген дамыған елдерде қалыптасқан әдет бойынша тек Бас Прокурордың рұқсатымен ғана мүмкін болатын норма белгіленді. Бұл судьялардың тәуелсіздігінің маңызды кепілі бола алады.
Сонымен қатар, Қазақстан өз алдына сот төрағалары мен Жоғарғы Сот судьяларын сайлау элементтерін енгізу мақсатын қойып отыр. Бұл мәселені заңгерлер қауымы, кәсіпкерлер мен судьялар көтеріп үлгерді. Түзетулер де осындай маңызды мәселені де көтерді.
Судьялар қоғамы кандидатураны өздері деұсына алады. Олар резервтегілер мен өзін-өзі ұсынған кандидаттар арасынан жасырын дауыс беру арқылы таңдалады. Кадрлық резервтен лайықты кандидаттар немесе өзін-өзі ұсынған кандидаттар болмаса, конкурс қайтадан жарияланады. Сайлаудың мұндай кеңейтілген форматы және аудандық соттардың төрағаларын сот өзін-өзі басқару органдарының сайлауы белгілі бір топтардың мүддесін білдіретін тұлғалардың осы лауазымдарға көтерілу, судьяларға ішкі ықпал ету тәуекелдерін барынша азайтады.
Жасалып жатқан жұмыстың трансперенттілігі мен ашықтығы артып, мансаптық өсу жүйесі айқын болады.
Сонымен қатар, заңға енгізілген өзгертулер ауданаралық соттарды құруды да қарастырады.
Мемлекет өз алдына қойып отырған негізгі мақсаттардың бірі — судьялардың сот төрағаларына тәуелділігін азайта отырып, олардың тең мәртебесін қамтамасыз ету туралы айта отырып, бұл норманы, оның ішінде сот төрағалары лауазымдарының бір бөлігін судья лауазымдарына ауыстыру арқылы іске асыру қажеттігі. Конституциялық заң ауданаралық соттарды бірнеше немесе бір аумақтық бірлікте құруды көздейді. Мысалы, кейбір өңірлерде салыстырмалы түрде жақын орналасқан аудандық соттар бар. Мұндай соттарды бір ауданаралыққа біріктіруге болады. Сот аудандық соттардың екі ғимаратының бірінде орналасады, ал екінші ғимаратта сот қызметкерлері адамдарға консультация береді, хат-хабарларды тіркейді, қажет болған жағдайда ауданаралық сотпен бейнеконференцбайланыс байланысын қамтамасыз етеді, тағы сол сияқты қызметтерді көрсететін болады. Яғни, ауданаралық соттарды құру кезінде облыс орталықтарының ара қашықтығы, халықтың тығыздығы, сотқа түсетін істердің салмағы мен оның жабдықталуы сияқты критерийлер ескерілетін болады. Сондықтан, адамдар бұрын сотқа жүгінгендіктен, оны жалғастыра береді, бұл мәселеде оларда қиындық болмауы керек. Бірақ соттарды біріктіру арқылы біз бірқатар басқарушылық буындарды қысқарта аламыз.
Халық арасында сот жүйесіне байланысты апелляция неге жұмыс істемейді, істерді қайта қарамайды, неге бірінші инстанцияға қайтарады деген сұрақтармен сынға жиі алып жататыны жасырын емес. Осы мәселе бойынша да тиісті шаралар қабылданып жатыр.
Сот жүйесі саласын жетілдіру тапсырмаларын жүзеге асыру аясында мамандар қылмыстық және азаматтық істер бойынша апелляциялық сатының бірінші сатыға қайта оралмай, мәні бойынша шешім шығаруын қамтамасыз етуді көздеп отыр. Демек, егер апелляциялық шағым істі мәні бойынша қарау басталған болса, онда бірінші сатыдағы соттың ережелері, оның ішінде жаңа дәлелдемелерді ұсыну мәселелері бойынша жұмыс істейді. Осылайша, сот сот талқылауының толықтығын, жан-жақтылығын және объективтілігін қамтамасыз етеді.
Бұл механизм сот қателерінің санын азайтып, сот актілерінің сапасын арттырып, сот тәжірибесінің бірлігін қамтамасыз етеді, ең бастысы, азаматтардың бұзылған құқықтарын тезірек қалпына келтіруге мүмкіндік беретіні анық.
Сонымен бірге, заң кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі соттардың құзыретін айтарлықтай кеңейтті. Бүгінде кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттар (ювеналды соттар) отбасылық жанжалдарды шешуде өзіндік көмек көрсететін орталыққа айналды. Өткен жылы олардың саны 75 мыңға жуық болған мұндай дауларды қараған кезде, әдетте, тар салалардың мамандары – психологтар, медиаторлар, адвокаттар тартылған – олардың барлығы дауларды сотқа дейінгі реттеу бойынша әрекеттің бірыңғай алгоритмі бойынша жұмыс істейді. Олар отбасылық құндылықтарды насихаттайды, балаға мейірімді әділеттілікті қалыптастырады, психологиялық көмек көрсетеді.
Бұл кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттардың құзыретін кеңейтуді алдын ала айқындады: неке және отбасы істері кәмелетке толмағандардың мүдделері мен құқықтары қозғалатын, мүлікті бөлу, үйден шығару, әрекетке қабілетсіз деп тану, сондай-ақ олардың соттылығына беріледі.
Әдетте, бұл жағдайларда тараптар кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі соттар мен жалпы юрисдикциядағы соттардың юрисдикциясын таңдауда қиындықтарға тап болады. Сондықтан неке-отбасы қатынастарынан туындайтын және кәмелетке толмаған балалардың мүдделерін қозғайтын істердің санаттарын қарауды бір сотта біріктіру орынды болды.
Бұл ретте неке-отбасылық істерді қарау тәртібін өзгерту туралы айтып отырған жоқпыз, тек азаматтарға ыңғайлы болу үшін мұндай дауларды бір сотта біріктіру ұсынылып отыр. Алдағы уақытта отбасына қатысты барлық дауларды толық шешетін жеке сот құруды мақсаты қойылып отыр.
Азаматтар кассациялық сатыға қолжетімділікті кеңейту қажеттігін көп айтады. Бұл – кассациялық тәртіпте арыздарды қарау тәртібін қайта қарауды талап ететін өзекті мәселе. Мемлекет тапсырмаларын жүзеге асыру үшін біз судьяларды «сот төрелігін жүзеге асыру сапасы» критерийі бойынша бағалау және жауапкершілікке тарту институтын қайта қарау мәселесін пысықтап жатырмыз. Бұл сот төрелігінің сапасы жөніндегі комиссияға өз қызметін тек негізгі критерий – «сот төрелігін жүзеге асыру сапасын» зерттеуге бағыттауға мүмкіндік береді. Біз Жоғарғы Сот Кеңесімен бірлесе отырып, судьяның өрескел заң бұзушылыққа жол берген әрбір күші жойылған сот актісін Сот қазыларымен тексеру тетігін пысықтаймыз. Мұндай қадамдар сот төрелігінің сапасын арттыруға ықпал ететініне сенімдімін. Сонымен қатар, сот жүйесінің барлық қызметі басты мақсатқа – халықтың біздің соттарға деген сенімін арттыруға бағытталған.
