«Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет»

САЯСИ ЖҮЙЕДЕГІ ЖАҢА ДӘУІР

​Креслода шалқайып, лауазымға марқайып, көкірегіне нан піскен күйге түскен билік жоқ бүгінде. Паңдықтарының көбігі көктен төменге түсіп, әкім-қаралар ел алдында еңбегін көрсетіп жүр. Күшті Президент пәрмені оларға «шалықтаған шенеуніктің шекпенін» сыпыртып тастап, «ел қызметшісі» екендіктерін естеріне түсірді.

Мәжіліс пен сенат мінберінде де солай. Қисайған шал-шауқан, «шашасына шаң жұқтырмай», жастарды биліктен ықтырмай, креслоларды босатқан бүгінде. Қақ төрде қалғып-мүлгіп, маужырап ұйықтап жатқан жоқ. Орнында орып айтар ойы, көсіп сөйлер кесімді пікірі, сараланған санасы бар дараланған кіл жүйріктер отыр. Алдына есеп бере келгенді жұртым деп жұмыс істемесе, «сауырынан» сипай қоймайды.

Үш жыл үндемеген Үкімет те осал емес. Қадау-қадау стратегиялық қадамдары қарап отырмағанын байқатты. Бектенов басында: «Жергілікті бюджеттің бір тиынына дейін есеп алам»,- деп ескертіп еді. Есе жібермеді. Біршама уақыт өте қазынадан қалтарыста қапысын тауып, «қарпып қалатын қомағайларға қармақ сала» бастады. Ауыздығымен алысқан жайынауыз жемқорлық жүгенделе ме десек, тоқтам болмады бірақ… Топ-топ болып түрмеге тоғытылып жатса да, «жеп үйренген тоғышарлар» «көзтоймастық» танытты. Басқаша бетбұрыс жасалмаса, беталысы жаман еді… Бұлай бола берсе, байыпты өзгеріс байқалмайтынын білгендей, жайынауыз жемқорлықпен күрестің тәсілі бір бүйіріне аунап, басқаша түрленді.

Сең қозғалған сәт те осы болды. Саяси аренаның атынан ат үркетін «антикоры» құзіретінен айырылып, бар құрылымдық қызметі Ұлттық қауіпсіздік комитетіне өтіп кетті. Қалың бұқараның қасаң қағидасына күресін көрсеткен күшті көз көрді. Осы реформаға дейін тазалау төменнен жүрсе, өзгеріс бастала сала, еліміздің «сапсандары» (Сапсан-қаршыға тұқымдас құс-ред.) төбеден «ұрды». «Шабақтар» ұсталып, аккулалар ауланбайды» деген қасаң қағиданы айту былай тұрсын, таң қалғандар «аузын ашып, көзін жұмды».

«Жоғарыдағы жеміттердің ұзын арқан, кең тұсауы қысқарып», маңдайына жел тимейтін кейбір министрліктің «самы» болмаса да, «замдары» топ-топ ете қалды. Дәл осы тұста Бектенов төбе көрсетті. Төрге озып, сөз төресі- журналистердің алдында тапжылмай отырып, төрт сағат есеп берді. Содан бері әлеу желіде әлеуметтің алдында ел әлеуетінің жай-күйін тұрақты түрде баяндап жүр.

Басқасын қайдам, Үкіметтің үш жылдық үнсіздігі саясатқа үлкен серпіліс сыйлағандай… . Биліктегі бір сарында қайталана беретін «формальды формуланың фабуласы» бұзылды. Шоғырланып алып, жиналыстың шаңын шығарып жататындар азайып, сөзге семіртетіндердің «семіз» уәдесі семді. Барлық деңгейдегі билік халық арасына енді. Жай жүрген жоқ, бүлінгенді бүтіндеп, жарылғанды жамап, жоқты әл әрекетіне қарай жасқап жатыр. Барлығы мемлекеттік басқарудың тепе-теңдігін нығайтуға бағытталған түбегейлі реформалардың арқасы. Ел тарихындағы жаңа дәуірге басқан бұрын соңды болмаған қадам бұл..

Хош делік, қазіргі жағдай-ел билігінің басында отырған Тоқаевтың үміт-тілегін сенімге жетелеп жатқандай… ​ «Ескі Қазақстанның» тек Президент ықпалына сүйенген сүрлеу-соқпағын сүріп тастады. Сөйтті де, «тыңнан түрен түріп», «Жаңа Қазақстанға» жол ашты. Реформаларға толымды, бағыттары болымды. Президенттің шексіз билігі шетке ысырылып, мемлекеттік саясатты басқарудың біртұтас жүргізілуі қамтамасыз етіле бастады. Яғни, елдің ең үлкен басшысының бағыт-бағдарына байыпты стратегиялық бақылауды қосты. Елбасының дұрыс-бұрысына қарамай, бұлжытпай орындалатын бұйрықтары «желмен көшкен ақша бұлттай Арқаға ауды». Билік таразысы теңелді.

Парламенттің рөлі артып, ол заң шығарушы орган ретінде Үкіметтің жұмысын бақылауға және одан есеп талап етуге толық мүмкіндік алды. Бұл қос палатаның халық мүддесін қорғаудағы ықпалын арттыра түсті. ​Үкіметтің «есеп беретін» сипаты да аса маңызды. Өз шешімдері мен іс-әрекеттері үшін Парламент алдында жауапты екенін білдіреді. Сайып келгенде, Қасым-Жомарт Кемелұлы жаңа қағидатын «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» деп атады.

Бүгінгі конституцияның отыз жылдығына арналған ғылыми практикалық конференцияда сөз сөйлеген Президент июі қанық инновациялық идеясы халықтың таңдау құқығын кеңейтеді. Ел басқаруына жаңа тұлғаларды әкеледі. Б​иліктегі отбасылыққа тосқауыл қояды деп қалды:

—Жалпы айтқанда, біз мемлекеттік саясатта терең өзгеріс жасадық. Конституциялық реформа осы ауқымды жұмыстың берік құқықтық арқауы болды. Сол арқылы саясатта, экономикада, әлеуметтік салада, сот жүйесінде «Әділетті мемлекет» қағидатын жүзеге асыруға жол ашылды.

Конституцияда жер және барлық табиғи ресурстар халыққа тиесілі екені айқын көрсетілген. Осы қағидатты іс жүзінде орындау үшін маңызды шаралар қабылданды.

Менің тапсырмаммен «Ұлттық қор – балаларға» бағдарламасы әзірленді. Қордың жыл сайынғы инвестициялық табысының жартысы балалардың арнайы есепшотына жіберілетін болды. Былтырдан бері Ұлттық қордан 1,5 миллиард доллардан астам қаржы бөлінді. Бұл – жас ұрпақтың болашаққа нық сеніммен қарауына мүмкіндік беретін мемлекетіміздің өте маңызды шешімі.

Мұның бәрі – жаңарған Конституцияның жемісі. Ата заң, шын мәнінде, азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қорғайтын толыққанды әрі тиімді құралға айналды.

Бірқатар маңызды заңдар мен арнайы жоспарларды қабылдау арқылы қолданыстағы Конституцияның орасан зор әлеуеті іске асырылып жатыр,-деді мемлекет басшысы өз сөзінде.

Тарихи жаңашылдықтың айшықтап айтар тағы бір тұсы-​Президент бір мерзімге жеті-ақ жылға сайланады. Мұндай саяси-құқықтық бетбұрыс Қазақстан тарихында бұрын-соңды болмаған. Билік болмысын болжамды және айқын етуге арналған ашық қадам Ата заңымыздың кезекті өзгеруіне сеп болды. Бұл жай ғана өзгеріс емес, бір адамның отыз жыл орынтақта отыруына жол бермейтін нақты қадам.

Қазіргі Президенттің қадау қадау қағидалары Қазақстанның саяси қарымына тұрақтылық пен тиімділіктің қадасын қақпақшы. Қалың бұқараның сенім атты аралына тікелей жол таппақшы. мемлекеттік дамуға да серпін болары сөзсіз.

Сонымен, ел Конституциясы қай жағдайда, қанша рет өзгерді? Жылыстаған отыз жылда бұл қайта қараулар бізге не берді. Сөз соңында көз жүгіртіп көрсек…

Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылы қабылданғаннан бері 5 рет өзгертіліпті. Әр қайсысының өзіндік тарихи және саяси себептері бар. Ең қаймақты да салмақты қайта қарау ретінде Президенттің өкілеттік мерзімін 5 жылдан 7 жылға ұзартты. ​Сол арқылы Парламент депутаттарының саны артты. Сенат пен Мәжіліс арасындағы өкілеттіктер қайта бөлінді.

Негізгісі деп пропорционалды сайлау жүйесі енгізілгенін айтуға болады. Яғни, Мәжіліс депутаттары тек партиялық тізім бойынша сайланатын болды. Бұл көппартиялық жүйені дамытуға бағытталған қадам еді. ​Парламенттің Үкіметті құруға қатысу құқығы кеңейтілді.

​Қалғанын екшесек, мың тоғыз жүз тоқсан сегізінші жылғы түзету биліктің тұрақтылығын қамтамасыз ету мен ел дамуының жаңа кезеңіне бейімделу бейілділігін байқатыпты.

​Екі мың он бірінші жылғысы-Президент Н.Ә. Назарбаевтың өкілеттігін ұзарту туралы бастаманы Конституцияға сәйкестендіруге сайды.

​Республикалық референдум өткізу туралы шешім өзгертіліп, Президентке мерзімінен бұрын сайлауды тағайындау құқығы берілді. Бұл кейінірек мерзімінен бұрын президенттік сайлаулардың өтуіне негіз болды.

​

Одан кейінгі өзгерту билік тармақтары арасындағы тепе-теңдікті күшейту. Президенттік биліктен бірқатар өкілеттіктерді Парламент пен Үкіметке беруге бағытталды. ​Парламенттің Үкімет мүшелерін тағайындауға және отставкаға жіберуге қатысу рөлі күшейтілді. ​Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының рөлі анықталды.

​Конституциялық кеңестің өкілеттіктері кеңейтілді.

​

Екі мың жиырма екінші жылғы толықтыру қоғамдық сұранысқа жауап ретінде жаңа саяси реформаларды жүзеге асыру мақсатында «Жаңа Қазақстанды» құрды. ​осы тұста Президенттің өкілеттік мерзіміне екі жыл қосылды. Бірақ енді ол тек бір мерзімге ғана сайлана алады. Бұл биліктің бір қолға шоғырлануын болдырмауға бағытталған. ​Президенттің жақын туыстарына жоғары лауазымды мемлекеттік қызметтер атқаруға тыйым салынды.

​Конституциялық сот қайта құрылды, бұрынғы Конституциялық кеңестің орнына халықтың тікелей өтініштерін қарайтын орган пайда болды.

Бір сөзбен айтқанда, бүгінгінің билігі бұқараға барынша басымдық беруде. Жүйенің жарамды жақтарын жан жақты қарастырып, жалпақ жұртқа жағдай жасау жолында барын салуда. Қайырлы болсын!

Алия Ортаева -журналист.