Шет елдердің дамуын талдау әлемде көші-қон процестерін реттеудің бірыңғай әмбебап моделі жоқ екенін көрсетеді. Әрбір ел қалыптасқан мемлекеттік басқару және әлеуметтік-экономикалық даму жүйесін ескере отырып, өз көші-қон саясатын қалыптастырады. Сыртқы еңбек көші-қоны саласында Ұлттық еңбек ресурстарының дамуы шетелдік жұмыс күшін тартуға негіз болатын экономиканың және оның жекелеген салаларының өсіп келе жатқан қажеттіліктерінен жиі қалып жатады. Еңбек көші-қонын басқару деңгейі әртүрлі. Сонынмен, мәселен, Франция, Германия және Испанияда басқаруда биліктің жергілікті органдары маңызды рөл атқарады, басқа елдерде жалпыұлттық реттеу басымдық танытады. Еңбек нарығын мониторингілеу мен болжамдау мақсатында оған талдау жүргізу үшін өкілеттіктер мен функцияларды нақты айқындаумен мықты талдамалық құрылымның болғаны маңызды (Ұлыбритания тәжірибесі – Көші-қон жөніндегі кеңесші комитет, Migration Advisory Committee). Аталған құрылымда еңбек нарығы бойынша елдегі барлық ақпаратқа қолжетімділігі болуға және ол жұмыс күшінің ағымдағы тапшылығын анықтау мақсатында үнемі талдау және мониторинг жүргізуге, сонымен қатар тапшылықты бағалау әдіснамасын тұрақты жетілдіруге жауап береді. Шетелден еңбек ресурстарының келуін реттеу ұлттық еңбек нарығындағы сұранысты анықтаудан басталады. Дамыған елдерде шетелдік жұмыс күшіне қажеттілікті бағалаудың негізгі екі тәсілі бар, олар сауалнама арқылы және квота белгілеуге өтінім немесе нарықты еңбек сынағынан өткізу негізіндегі. Сауалнама әдісін, мысалы, Италия қолданады. Аталған елде еңбек нарығындағы еңбек ресурстарының тапшылығы Excelsior ақпараттық жүйесі арқылы айқындалады. Көптеген қарастырылған елдерде: Германия, Испания, Канада, Ресей, Францияда өтінім әдісі қолданылады. Мысалы, Канадада ел экономикасында жұмыс күшіне қажеттілік елдің 22 ірі газетінде жарияланған жұмысқа қабылдау туралы хабарландырудың анықталатын саны бойынша индекс (Help-wanted Index) негізінде есептеледі. Испанияда болса, шетелдік жұмыс күшіне сұранысты айқындаудың негізгі құралы «елдің жұмыспен қамту саласындағы жағдайы» және еңбек нарығының мұқтаждықтары туралы нақты көрініс беретін «Жұмыс күші тапшы кәсіптер каталогі» болып табылады. Ұлыбританияда жұмыс күшіне сұранысты бағалау еңбек көші-қоны бойынша бар ақпаратты талдау негізінде жанама әдіспен жүзеге асырылады. Көптеген елдерде еңбек күшінің келуін шектеу үшін білікті, сондай-ақ біліктілігі төмен жұмыс күшін тартуға да квота белгіленеді. АҚШ заңнамасында АҚШ үшін тартылуы басымдылықққа ие шетелдіктердің мынадай санаттары анықталған: инвесторлар (Е2 санаты), сауда жұмыскерлері (Е1), корпоротивішілік ауысулар бойынша ауысқандар (L1) және мамандар (HIB). Айтарлықтай жетістіктері, ғылыми дәрежесі және т.б. бар жоғарыбілікті шетелдік мамандар үшін грин-картаны (ықтияр хат) күтудің ең аз мерзіміне бара-бар арнайы квоталар белгіленеді. Жұмыс визалары ақылы (4,300). Жергілікті қор визаға төленетін алымның көлемімен (шетелдік жұмыскерлер 50% ең төменгі деңгейден өткен кезде алым әр қосымша жұмыскер үшін ұлғаяды) реттеледі. Францияда санатына байланысты шетелдіктер (кәсіпкерлер, инвесторлар, студенттер және басқалар) үшін рұқсаттаманың 10 түрі беріледі. Рұқсаттар ақылы.ішкі еңбек нарығынан баламалы кандидаттарды алдын ала іздеу міндетті. EUBlueCard ұстайтындарды тарту басмыдыққа ие (жоғарыбілікті қызметкерлер, жұмысшы эспатрианттар, корпоротивішілік ауысыулар бойынша ауысқандар (бұдан әрі — КІА), ерекше экономикалық табыс әкелген иммигранттар (инвесторлар), ғалымдар мен зерттеушілер). Канадада шетелдік азаматтарды тарту мақсатқа сай болатын басым мамандықтар мен кәсіптердің тізімін айқындайтын Express Entry бағдарламасы бар. Шетелдіктер көп деңгейлі іріктеуден өтеді, оның барысында тілді білуінен бастап алған білім деңгейі мен дағдыларды меңгеру дәрежесіне дейін түрлі параметрлер есепке алынатын балдық жүйе бойынша олардың ел үшін тартымдылығы бағаланады. Канадаға Express Entry бағдарламасы бойынша келетін шетелдіктер тұрақты тұруға ыхтиярхат алады және нақты жұмыс берушінің алдын ала шақыртуы бойынша жұмысқа орналасады. Сингапурде өз бетінше жұмысқа орналасу үшін шетелдіктерді тарту тәжірибесі бар үміткерлерді іріктеу балдық жүйемен жүргізіледі. Шетелдіктің білім деңгейі, жұмысқа шақыртуының болуы,жалақысының әлеуетті деңгейі, сондай-ақ біліктілігінің және жұмыс тәжірибесінің деңгейі. Балдық жүйе бойынша конкурстан өткендерге 1-3 жылға жұмыстық рұқсат беріледі. Білімдарлардың кету мәселесін зерттеу тұрғысынан білікті шетелдік жұмыс күші донор-елдері Оңтүстік Корея, Тайвань және Малайзияның сияқты тәжірибесі қызықты, онда білікті кадрлардың эмиграциясының алдын алу экономикалық және әлеуметтік жағдайды жақсарту бойынша стратегиялар қабылдауда. Тайваньда және Кореяда тәжірибелі мамандар мен ғалымдарға шет елдердегі табыспен салыстыруға келетін жоғары жалақы, жұмыс істеу үшін ең жақсы жағдайлар, тұрғын үймен және балаларының білім алуына көмек көрсетуді ұсыну арқылы оларды іздеп табатын қызметке тарту құрылымдары белсенді жұмыс істейді. Отанына оралуды жоспарламайтын мамандар мен оқытушылар үшін дәрістер курсын оқуға шақыру бағдарламалары жасалған. Қазіргі уақытта екі ел де жетекші мамандарының іс жүзінде оралуына қол жеткізу міндетімен шектеліп қана қоймай, өз диаспораларын трансұлттық желілерге жұмылдыруға тырысады. Малайзияда Үкімет білім алуға стипендия бөлу, мүлікті алып өтуге салықтан босату және отбасы мүшелеріне тұрақты тұруға мәртебе беру жолымен талантты адамдарды тарту, дамыту және ұстап қалу мәселелері бойынша корпорациялармен жұмыс жасайды. Жалпы, көші-қон процестерін реттеудің әлемдік тәжірибесін қорытындылай келе, екі көші-қон стратегиясын іске асыруға болатынын көреміз: Олардың бірі уақытша көші-қонның (Германия, Парсы шығанағы елдері) стратегиясы қабылданатын мигранттардың ең аз қажетті шекті санымен шектелуін және тиісінше мерзімі біткен кезде елден кетуі тиіс еңбек келісім шарттарының бекітілуін білдіреді. Бұл экономикалық тез тиімділік береді және қажетті әлеуметтік инфрақұрылымдарды құру мен мигрантардың қоғамға ықпалдасуына мемлекеттің айтарлықтай тікелей қаржылық шығынын талап етпейді. Сонымен, Парсы шығанағы елдерінде уақытша мигранттарға қабылдайтын елдің азаматтығын алу тіпті мүмкін емес, сол себептен ешқандай бейімдеу бағдарламалары жоқ. Сонымен қоса, олар азаматтарды әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесіне кірмеген, әлбетте мигранттардың еңбек және гуманитарлы құқығы тұрақты түрде бұзылады. Германиядағы миллиондаған шетел халқына нақты әлеуметтік міндеттемелер берілгенімен, олар белсенді қоғамдық өмірден алынып тасталған, себебі шетелдіктер тұрақты емес уақытша тұрғындар болып қарастырылған. Нәтижесінде пайда болған әлеуметтік жекелеген иммигрант қауымдары өте төмен өмір деңгейімен ерекшеленген, көлеңкелі экономикаға тартылған, еуропалық емес құндылықтары мен міндеттемелерін сақтаған. Екіншісі, бұл ұзақ мерзімді көші-қонның стратегиясы (АҚШ, Канада, Австралия, Жаңа Зеландия) қабылдайтын қоғамға тұрақты тұруға және бейімделуге ұзақ мерзімді жобаны іске асыруға көші-қонды тартуды көрсетеді. Көптеген сарапшылардың пікірі бойынша аталған Стратегияның артықшылығы олардың көптеген нәтижелерге жетуіне мүмкіндік береді: Экономикалық – білікті шетел жұмыс күші мен инвесторларды тарту жолымен адами капиталды жинақтау есебінен; Демографиялық жағдайдың жақсарады; туыстардың бірігуі мен әр түрлі этномәдени позитивті әсері есебінен әлеуметтік тұрақтылықтың нығаяды; сыртқы саяси имидж өседі – адамның қажеттілігін бастан кешірген және шетелдіктерге адал дамушы елдердің образын құрылады. Иммиграциялық стратегияның кемшіліктеріне оның уақытша көші-қон бағдарламасымен салыстырғанда баяу болуы, экономиканың жұмыс күшіне қажеттілігіне өзгерісінің әсері, отбасы мигранттары мен босқындардың аса көп санынан экономикалық әсерінің төмендеуі және әлеуметтік қамтамасыз ету мен қоныс аударушылардың бейімделуіне үлкен шығындар жатады. Еңбек көші-қонын ретету бойынша ЭЫДҰ елдерінің тәжірибесі Қазақстан үшін өзекті. Бірақ халықаралық тәжірибенің имплетациясы бүгінгі күннің ұлттық шынайлығының міндетті есебін қажет етеді. Этникалық көші-қон саласында көшіп-қонушыларды қабылдауға арналған жылдық квота бекітілген Германияның репатриациялық саясат моделі қызығушылық танытады. Бұл ретте Германияға кіруге үміткер этникалық немістерге тілді білуіне және неміс мәдениеті мен дәстүріне тиесілілігінің дәлеліне жоғары талаптар қойылады. Этникалық көшіп қонушылар ГФР-ге келген кезде осы үшін арналған жеті қабылдау лагерьлерінің бірінде тіркеледі және белгілі бір жердің аумағында (әкімшілік бірлік) нақты бір қауымда тұруға жолдама алады. Репатриант мәртебесін алғаннан кейін көшіп-қонушылар автоматты түрде неміс азаматтығын алады. Әлеуметтік қолдауға келетін болсақ, неміс тілін оқыту курсы төленеді және зейнетақыны есептеу кезінде шыққан еліндегі еңбек өтілі есепке алынады. Ресей Федерациясындағы этникалық көші-қон саясаты шетелде тұратын отандастардың ерікті түрде қоныс аударуына олар тіркелген соң және азаматтық алғанға дейін мектепке дейінгі тәрбиелеу, жалпы және кәсіптік білім беру, әлеуметтік қызмет көрсету, денсаулық сақтау және жұмыспен қамту мемлекеттік және муниципалдық мекемелері қызметтерін қамтитын өтемақы пакетін беру арқылы жәрдемдесуге бағытталған. Израильде өзінің этникалық/діни топқа тиесілілігін дәлелдеген адамдарға (бастапқы орналасуға, күнделікті шығыстарға, пәтер жалдауға және ивритті үйренуге) қаржылай көмек көрсетіледі. Бұл ретте көшіп келушілер шекарадан өтісімен азаматтық алады. Ішкі көші-қон саласында. Дамыған шетел мемлекеттері үшін халықтың кедейшілілігінің алдын алу және тұрақты жұмыспен қамтылуын құру ішкі көші-қонның тиімді тетігі болып табылады. Әдеттегідей, ішкі көші-қон ағыны экономикалық өсім нүктесіне ұмтылады, ал мемлекет өз тарапынан халықтың ең аз қамтылған топтарын қайта орналастыру мен одан әрі жұмыспен қамту мақсатында қоныс аударуға стимулдар жасайды. Ішкі көші-қонды реттеу және халықты қоныстануға ынталандыру шеңберінде Қытай, АҚШ, Аустралия, Канада тәжірибесі қызығушылық тудырады, Қытайда ішкі көші-қон Кедейлікпен күрестің 2020 жылға дейінгі кешенді бағдарламасы шеңберінде ынталандырылады. Аталған Бағдарлама шеңберінде жыл сайын 2 млн. адамды қайта даярлау, өндірісте жұмыс тәжірибесі бар 6 млн. адамды жұмысқа орналастыру, сондай-ақ 2 мың адамды қолайсыз аудандардан қоныс аударту жүзеге асырылады. Бұл ретте, тұрғын үй мәселесі шешілуде: қоныс аударушылар үшін экономикалық қолжетімді пәтерлерді құру жүргізілуде, сондай-ақ қолжетімді баға бойынша баспананы жалға алу мүмкіндігі беріледі. АҚШ-та мемлекет ішіндегі көші-қон салықтық стимулдар арқылы көшетін жұмыскер үшін осындай жұмыскерді жалдайтын жұмыс беруші үшін ынталандырылады. Қоныс аударушымен байланысты негізгі шығындар бойынша салықты шегеріп қалу құқығы қызметкерге беріледі, ал қоныс аударушыларды жалдайтын жұмыс берушіге жұмысқа қабылданған қоныс аударушылар қатарынан әрбір қосымша адам үшін жылына 3,000$ дейін салық жеңілдіктері ұсынылады. Халықтың көші-қоны қазіргі Қазақстанның шындығы болып табылады. Көші-қонның әртүрлі нысандары (сыртқы, ішкі және транзит) елдің ашықтығымен және жүзеге асырылатын көші-қон саясатымен байланысты. Қазақстан Республикасындағы көші-қонның қазіргі заманғы үрдістері көші-қон елдің әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, мәдени және саяси дамуындағы маңызды фактор болып табылатынын көрсетеді. Қазақстан Республикасы көлемі бойынша әлемде тоғызыншы орында, бұл ретте халықтың орташа тығыздығы бір шаршы километрге небәрі 6,8 адамды құрайды. 2018 жылғы Адам дамуы туралы баяндаманың деректеріне сәйкес, Қазақстан адам дамуы индексінің мәні өте жоғары (0,800) елдердің тізіміне кіріп, әлемнің 188 елінің арасында 59-орынды иеленді. Қазақстан Республикасындағы көші-қон процестерінің қазіргі даму үрдісі көші-қон факторының елдің әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, мәдени және саяси дамуындағы маңыздылығын айғақтайды. Мемлекет басшысы 2021 жылғы 1 қыркүйектегі «Халық бірлігі және жүйелі реформалар – елдің өркендеуінің берік негізі» атты Қазақстан халқына Жолдауында еңбек нарығына көші-қон процестерінің үлкен әсерін атап өтті. Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар жөніндегі агенттігінің Ұлттық статистика бюросының (бұдан әрі – статистика бюросы) деректеріне сәйкес, 2019 жылы 1 173,2 мың адам тұрақты тұратын жерін ауыстырумен Қазақстандағы көші-қон процестеріне қатысты, оның ішінде 1 115,7 мың адам ел ішінде қоныс аударды, 57,5 мың адам халықаралық көшіп-қонушыларға [1]айналды, бұл 2015 жылмен салыстырғанда ішкі көшіп-қонушылар санының 2,5 есеге және халықаралық көшіп-қонушылар санының төрттен бірге ұлғайғанын білдіреді. Демографиялық динамика тұрғысынан Қазақстан халық санының салыстырмалы түрде жоғары өсу қарқыны бар ел болып табылады (жылына 1,55%). Ел халқының саны 2021 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша 19 062,6 мың адамды құрады, оның ішінде қалалық – 11 303,6 мың (59,3%), ауылдық – 7 759,0 мың (40,7%) адам. 2019 жылдың басымен салыстырғанда (18 395,6 мың адам) халық саны 667 мың адамға немесе 3,6%-ға өсті. Халықтың жас құрылымы экономикалық даму үшін қолайлы: 2021 жылдың басында еңбекке қабілетті жастағы (15-65 жас) халықтың үлесі 58,3% — ды құрады, осыған байланысты таяудағы онжылдықта Қазақстан халықтың демографиялық құрылымының артықшылықтарын пайдалануға тиіс. Біріккен Ұлттар ұйымының болжамы бойынша 2050 жылға қарай Қазақстан халқының саны 28,0 мың адамға жетуі мүмкін, яғни төрттен бірге өсуі мүмкін. 2050 жылға қарай еңбекке қабілетті жастағы халық саны 2021 жылғы 11 млн 009 мың адамнан 1млн 748 мың адамға дейін немесе 34%-ға өседі. Соңғы 20 жылда Қазақстан Республикасы халқы санының ұлғаюы оның табиғи өсімімен қамтамасыз етілді, яғни 2000-2020 жылдар кезеңінде 4 млн 091 мың адамды құраған қайтыс болғандар санынан туған балалар санының (7 млн 133 мың бала) асып түскен. 2000 жылдардағы саяси тұрақтылық пен экономикалық өсу өткен онжылдықпен салыстырғанда Қазақстандағы халықаралық көші-қон сипатын өзгертті. 2004 жылдан бастап 2011 жылға дейін елде оң көші-қон өсімі байқалды. Статистика бюросының дерегі бойынша, Ресей Федерациясымен, Германия Федеративтік Республикасымен, Белоруссиямен теріс нетто-көші-қон қалыптасты. Бұл ретте Орталық Азия, ҚХР, Моңғолия мемлекеттерінен және басқа да бірқатар елдерден көшіп-қонушылардың ағыны күшейе түсті. Бұған қазақтардың шетелден тарихи отанына қоныс аударуына жәрдемдесудің мемлекеттік бағдарламасы ықпал етті. 2012 жылдан бастап сыртқы көші-қонның теріс сальдосы қайтадан өсе бастады.Үрдістегі өзгерістер бірінші кезекте тарихи отанына қандастар ағымының қысқаруына байланысты болды. Ел халқын қоныстандырудың ішкі өңірлік диспропорциясы өсіп келеді. Соңғы екі онжылдықта солтүстік және шығыс өңірлердегі халық елдің басқа өңірлеріне және шетелге кетуіне байланысты азайып келеді. Бұл өңірлер негізінен еңбекке қабілетті жастағы халықты жоғалтады, нәтижесінде еңбекке қабілетті жастан асқан халықтың үлесі артып, демографиялық қартаю оңтүстік және батыс өңірлерге қарағанда айқын көрінеді. Демографиялық факторлар елдің экономикалық, әлеуметтік дамуының маңызды компоненттері болып табылады. Бұл факторлар ішкі көші-қонды дамытудың қажетті векторларын қалыптастыруда және Қазақстанға келетін қандастарды оңтайлы қоныстандырудан барынша жоғары артықшылықтар алуда мемлекеттік көші-қон саясатына ерекше рөл береді. COVID-19 коронавирустық инфекциясының пандемиясы және онымен байланысты адамдардың қозғалысы мен трансшекаралық көлік қатынастарына қатаң шектеулер, олар әлемнің барлық жерінде дерлік енгізіліп, көші-қон ағындарын ұзақ уақытқа тоқтатты. Адамдардың ұтқырлығы күнделікті шындық болып табылатын әлемде бұл жағдай пандемия кезінде тұрақты тұратын елдерінен тыс жерде жүрген көшіп-қонушылар үшін үлкен қиындыққа айналды. Сонымен қатар, COVID-19 пандемиясы іскерлік белсенділікті, ел ішіндегі (өңір ішіндегі) қозғалысты айтарлықтай шектеді және салдарынан жұмыс орындарының жоғалуына, халықтың табысы мен ішкі өңіраралық көші-қон ағындарының төмендеуіне алып келді. Пандемия сонымен бірге көші-қон мен адам денсаулығының байланысын мемлекеттік деңгейде тануға серпін берді. Осылайша, Қазақстандағы сыртқы және ішкі көші-қон процестеріне жаһандық, өңірлік және ұлттық деңгейлердегі сын-қатерлер мен үрдістер әсер етеді, олардың ішінде неғұрлым маңыздылары мыналар болып табылады: жаһандық деңгейде 1) дамыған елдер арасында да, сондай-ақ тез дамитын елдер арасында да білікті және жоғары білікті адами ресурстар үшін бәсекелестікті күшейту; 2) білім беру көші-қонын елдердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру және адами капиталды өсіру факторы ретінде күшейту; өңірлік деңгейде 1) Еуразиялық көші-қон жүйесі шеңберіндегі еңбек көші-қоны, білім беру және еңбек көші-қоны үшін және Орталық Азия елдерінен Қазақстанға тарту орталығы ретінде Қазақстаннан Ресейге кәсіби кадрлардың көшіп кетуінің өсуі: 2) Қазақстаннан отандық білікті және жоғары білікті кадрлардың кетуі және оларды кәсіби білімі жоқ төмен кәсіби кадрлармен немесе кадрлармен алмастыру және адами капитал сапасының төмендеу тәуекелі; ұлттық деңгейде 1) сыртқы көші-қонның теріс сальдосының өсуі; 2) халықты қоныстандырудың өңірлік диспропорциясы ішіндегі теңгерімсіздікті күшейту, көші-қон ағындарының негізгі көлемдерін Нұр-Сұлтан және Алматы қалаларында шоғырландыру; 3) Еуразиялық экономикалық одақ (бұдан әрі – ЕАЭО) елдерінен және шектес елдерден келген еңбекші көшіп келушілердің санын ұлғайту және бақыланбайтын заңсыз көші-қон. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасындағы көші-қон жағдайы ішкі және сыртқы көші-қон саласындағы мынадай негізгі көрсеткіштермен және үрдістермен сипатталады: 1) эмиграция, оның негізгі үрдістері «таланттардың кетуі» және халықтың негізінен славян бөлігінің кетуі; 2) ең алдымен, этникалық қазақтардың – қандастардың құйылуымен байланысты көшіп келу; 3) ішкі көші-қон, негізінен халықтың ауылдан, шағын және моноқалалардан ірі қалалар мен мегаполистерге көшуі; 4) еңбек көші-қоны және Орталық Азия елдерінен көші-қон транзиті. Сыртқы көші-қон. Қазақстан халықаралық көші-қон ағындарының белсенді қатысушысы болып табылады. 1990 жылдары Кеңес Одағының ыдырауына және жаңа мемлекеттердің егемендігіне байланысты «мәжбүрлі көші-қон» басым болды. Сыртқы көші-қон. Қазақстан Халықаралық көші-қон ағындарының белсенді қатысушысы болып табылады. 2000 жылдан бастап, ең алдымен, елдердің экономикалық даму деңгейі, әлеуметтік қамсыздандыру және халықтың жалақы деңгейі есебінен экономикалық тұрғыдан уәжді көші-қон сыртқы көші-қонның басым векторына айналуда. 2004 жылдың ортасынан бастап сыртқы көші-қон сальдосы тәуелсіз Қазақстан жылдарында алғаш рет оң болды. 2010-шы жылдардың ортасында басталған Қазақстандағы көші-қон процестерінің дамуының қазіргі кезеңі осы уақытта 2000-шы жылдардың аяғынан бастап ұлғайып келе жатқан сыртқы көші-қон сальдосының төмендеуі тұрақты трендке айналуымен сипатталады және 2012 жылы Қазақстанда 1990-шы жылдардағы дағдарыстан кейін алғаш рет көші-қонның теріс сальдосы қалыптасты (минус 1,4 мың адам). Бұдан әрі бұл үрдіс абсолюттік көрсеткіштерде де, ел халқының жалпы санына қатысты да өсе түсуде. 2019 жылы көші-қонның теріс сальдосы 33,0 мыңды құрады және көлемі бойынша халықтың жалпы санынан 0,18% — ға жақын. (2020 жылғы деректер эпидемияға қарсы шара ретінде енгізілген трансшекаралық қозғалыстарға қатаң шектеулердің нәтижесінде қалыптасқан көші-қон үрдістерін едәуір бұрмалаған, бұл бүкіл әлем бойынша адамдардың ұтқырлығын жасанды түрде төмендеткен.). 2019 жылы Қазақстаннан шетелге тұрақты тұруға 45,2 мың адам шықты (2013 жылы бұл сан 24,4 мың адамды құрады). Осы кезеңде көшіп келушілер саны 24,1 мың адамнан 12,2 мың адамға дейін екі есеге азайды. ІІМ деректері бойынша Қазақстан Республикасы 2000 және 2020 жылдар аралығындағы кезеңде Қазақстаннан эмигранттар үшін негізгі тағайындалған елдер: Ресей Федерациясы (барлығы), Германия Федеративтік Республикасы (барлығы), Беларусь Республикасы (барлығы), АҚШ (барлығы) болды. Эмигранттардың негізгі легі Шығыс Қазақстан, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Қарағанды облыстарының төрт өңірінде байқалады. Сонымен қатар, 2019 жылы сыртқы көшіп келушілер үшін Қазақстанның неғұрлым тартымды өңірлері Маңғыстау және Алматы облыстары, сондай-ақ Алматы қаласы болды. Бұл үрдіс халықтың бөлінуіндегі және елдің солтүстік және оңтүстік өңірлерінің экономикалық әлеуетіндегі сәйкессіздікті одан әрі шиеленістіреді. Сыртқы көші-қон процестерінің тағы бір маңызды үрдісі – 2000-шы және 2010-шы жылдардың екінші жартысында елдегі жоғары және арнайы орта білімі бар адамдардың көші-қон сальдосы, тіпті иммиграция көлемі эмиграция көлемінен асып кетсе де, теріс болды. Осылайша, Қазақстаннан «таланттардың кетуінің» тұрақты үрдісі және сыртқы көші-қонның елдің адами капиталы сапасының өзгеруіне әсері туралы айтуға болады. Жоғары білімі бар адамдардың эмиграциялық ұтқырлығының деңгейі айтарлықтай жоғары – 2019 жылы жоғары білімі бар адамдар (12,6 мың адам) Қазақстаннан кеткендердің жалпы санының 27,93%-ын құрады, яғни әрбір үшінші эмигранттың жоғары білімі болды. Сонымен қатар, жоғары білімі бар халықтың кетуі басқа білім беру топтарымен салыстырғанда ең жылдам қарқынмен өсуде. Бұл эмиграция айтарлықтай дәрежеде Қазақстанның адами капиталының сапасына әсер ететін талантты жастар мен жоғары білікті мамандарды қамтитынын айғақтайды. Шетелге жоғары білімі бар эмигранттар санының өсуіне байланысты жағдай елге жоғары білімді көшіп келушілердің қарама-қарсы ағынының тұрақты қысқаруымен күрделене түсуде: Қазақстанға келген жоғары білімі бар адамдардың саны соңғы 10 жылда екі еседен астамға қысқарды және 2019 жылы 2,1 мың адамды және 2020 жылы 1,9 мың адамды құрады. Қазақстандықтардың көшіп кетуінің алдын ала сатысы шетелдік жоғары оқу орындарында оқу болып табылады. Бұл қабылдаушы реципиент елдерге экономикалық жағынан да, демография жағынан да тиімді. Олар жас, тілді оңай үйренеді, репродуктивті жаста, білікті, қабылдаушы қоғамдарға кірігуге қабілетті. Қазақстан студенттерінің айтарлықтай үлесі Ресей, Ұлыбритания, ҚХР және АҚШ жоғары оқу орындарында білім алуда. Бүгінгі таңда АҚШ-та студенттердің алмасу бағдарламалары бар, олар келесі жұмысты, содан кейін натурализацияны қарастырады. Дегенмен, қазақстандықтардың ең көп студенттер қауымдастығы Ресейде қалыптасты. 2019 жылы Ресейдің жоғары оқу орындарында Қазақстаннан келген студенттер саны 70 мыңнан астам адамды, 2021 жылы – 00 мың адамды құрады. Қазақстандық студенттердің басым бөлігі Ресей, АҚШ, Канада, ҚХР, Еуроодақ елдерінде – әлеуетті эмигранттар. Шын мәнінде, көптеген адамдар үшін шетелде оқу – бұл оқу елінде тұрақты тұру мүмкіндігі. Көші-қон жөніндегі халықаралық ұйымның «Орталық Азия елдеріндегі сыртқы жастар көші-қоны» жобасы шеңберінде 2019 жылы жүргізілген қазақстандық жастар арасындағы көші-қон көңіл-күйін зерттеу сауалнамаға қатысқан Қазақстанның жас азаматтарының көпшілігі орта мерзімді перспективада білім алу және жұмысқа орналасу мақсатында шетелге кеткісі келетінін көрсетті. Ішкі көші-қон: Қазақстанда 2014 жылдан бастап халықтың көші-қон ұтқырлығы едәуір артып келеді және ішкі көші-қонның абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерінің (өңірлік, сондай-ақ өңіраралық) тұрақты өсу тренді тіркеледі. Статистика бюросының деректері бойынша 2019 жылы ішкі көші-қон процестерімен 1 115,7 мыңнан астам адам немесе ел халқының 6,07% — ы қамтылды. Негізінен солтүстік облыстарынан елдің шалғайына және оңтүстік өңірлерге бағытталған көші-қон қозғалыстарының нәтижесінде Қазақстан облыстарының халқы санының әртүрлі бағыттағы серпіні және ел аумағы бойынша халықтың таралуының өзгеруі орын алуда. Ішкі көшіп-қонушыларды тартудың негізгі полюстері Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалалары болып табылады, олардың саны көшіп-қонушылардың ағыны салдарынан 2000-2021 жылдар кезеңінде тиісінше 565 мың адамға, 451 мың адамға және 52 мың адамға өсті, ал олардың ел халқының жалпы санындағы үлесі 14%-дан 22,6%-ға дейін ұлғайды. Қазақстанның барлық басқа облыстарында өңіраралық көші-қонның теріс сальдосы тіркеледі. Халықтың ең көп кетуі Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарында, аз дәрежеде Шығыс Қазақстан, Түркістан және Алматы облыстарында тіркелді. Елдің тәуелсіздік жылдарында оңтүстік және батыс өңірлердегі халықтың саны мен үлесі айтарлықтай өсті. Табиғи және көшіқон өсімінің арқасында халық санының айтарлықтай өсуі байқалады, Маңғыстау облысында 2000 жылдан бастап 2021 жылға дейін халық саны 2,3 есеге, Алматы облысында – 33%-ға, Қызылорда облысында – 36%-ға, Ақтөбе облысында-32%-ға, Түркістан облысында – 29%-ға өсті. Қазақстан халқының жалпы санындағы осы облыстар халқының үлесі 2000 жылдан бастап 2021 жылға дейін 42,2%-дан 47,7%-ға дейін өсті. Сонымен бірге, елдің орталық, солтүстік және шығыс бөліктерінде орналасқан облыстар табиғи демографиялық өсудің төмен болуына байланысты осы кезеңде халықтың өтемақысын және көші-қон ағындарын жабуды қамтамасыз етпеді. Олардың едәуір елеулі бөлігі Солтүстік Қазақстан (39,6%), Ақмола (31,0%) және Қостанай (29,6%) облыстарында. Шығыс Қазақстан облысы халқының саны 22,4%-ға, Павлодар облысында 21,1%-ға, Қарағанды облысында 18,6%-ға қысқарды. 2000 жылы 32,3%-ды құраған Қазақстанның жалпы халық санындағы осы алты облыс халқының үлесі 2021 жылдың басына 22,9%-ға дейін қысқарды. Қазақстанның даму перспективалары тұрғысынан ішкі көші-қонның қалыптасқан үрдістері қолайсыз: ірі қалалар мен жекелеген өңірлердің халқы санының өсуі халықтың басқа өңірлерден стихиялық кетуі аясында демографиялық және еңбек теңгерімсіздігін тереңдетеді. Нәтижесінде солтүстік облыстарда экономикалық белсенділіктің төмендеуі, оңтүстік облыстарда еңбек ресурстарының артық болуы байқалады, ал ірі қалалардың инфрақұрылымы халықтың стихиялық ағынына төтеп бере алмайды. Болжамдар бойынша демографиялық және көші-қон дамуының қазіргі үрдістері сақталған кезде Қазақстанның солтүстік облыстарының халқы 2050 жылға қарай жалпы алғанда 0,6 млн. адамға қысқарады, ал оңтүстік облыстардың (Алматы және Шымкент қалаларынсыз) халқы 1,6 млн. адамға[2] өседі. Нәтижесінде 2050 жылға қарай оңтүстік өңірлердегі халықтың тығыздығы солтүстіктікінен 4 есеге артық болады. Халықты қоныстандырудың өңірішілік теңгерімсіздігі мәселелерін шешу еңбек ресурстарының ұтқырлығын арттыру жөніндегі үшінші бағыт шеңберінде алғаш рет 2020 жылдан бастап Жұмыспен қамту 2020 бағдарламасында (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 31 наурыздағы № 316 қаулысымен бекітілген) іске асырыла бастады. Бұл бағыт Қазақстан Республикасы азаматтарының экономикалық әлеуеті төмен елді мекендерден экономикалық өсу орталықтарына өз еркімен көшуіне жәрдемдесу есебінен еңбек ресурстарының ұтқырлығын арттыру шараларын көздеді. Жұмыспен қамту бағдарламасын Жұмыспен қамтудың жол картасына және одан әрі Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017 – 2021 жылдарға арналған «Еңбек» мемлекеттік бағдарламасына трансформациялау шеңберінде ерікті түрде қоныс аударуға жәрдемдесу шаралары жетілдіріліп, толықтырылды. Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017 – 2021 жылдарға арналған «Еңбек» мемлекеттік бағдарламасының (бұдан әрі – «Еңбек» бағдарламасы) міндеттерінің бірі еңбек күші тапшы өңірлерді жұмыс күшімен қамтамасыз ету, өңірлік экономикалық сәйкессіздіктер мен демографиялық теңгерімсіздіктерді жою және өңірлердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында еңбек ресурстарының аумақтық ұтқырлығын арттыру болып табылады. «Еңбек» бағдарламасына қатысушылардың ерікті түрде қоныс аударуына жәрдемдесу өңіраралық (еңбек күші артық облыстардан еңбек күші тапшы облыстарға) және облысішілік (экономикалық даму әлеуеті төмен елді мекендерден облыстық/аудандық маңызы бар қалаларға) көші-қон шеңберінде жүзеге асырылады. Оңтүстіктен солтүстік өңірлерге көшетін қоныс аударушылар үшін көшуге субсидиялар беру, тұрғын үйді жалдау (жалға алу) және коммуналдық қызметтерге ақы төлеу жөніндегі шығыстарды өтеу түрінде мемлекеттік қаржылық қолдау көзделеді. 2017-2020 жылдар кезеңінде «Еңбек» мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде Ақмола, Шығыс Қазақстан, Қостанай, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстарына барлығы шамамен 32 мың адам қоныс аударды, олардың жартысы – еңбекке қабілетті жастағы адамдар. 2014 жылдан бастап жұмыс күші артық өңірлерден келген жастар үшін жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі, техникалық және кәсіптік білім алу мүмкіндіктерін беруге және оларды жұмыс күші тапшы өңірлерде жұмысқа орналастыруға бағытталған «Мәңгілік ел жастары – Индустрияға» – «Серпін – 2050» білім беру жобасы іске асырылуда. «Серпін – 2050» жобасы бойынша 2014-2018 жылдары оқуын аяқтағаннан кейін алған біліктілігін солтүстіктің еңбек күші тапшы өңірлерінде қолдануға дайын студенттерге 16 975 грант бөлінді (колледждерде оқу үшін 3 970 грант, жоғары оқу [3]орындарында оқу үшін 13 005 грант). Гранттар саны жыл сайын өсуде. Бұл бағдарламаның әлеуеті бар, оны «Оңтүстік – Солтүстік» қоныс аудару бағдарламасына көптеген жастарды тарту үшін пайдалануға болады. «Серпін – 2050» бағдарламасы бойынша түлектерді жұмысқа орналастыру мәселесін шешу үшін орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың бағдарламасына тартылған күш-жігерді нақты үйлестіру, бизнес пен жоғары оқу орындары арасындағы ынтымақтастық, жұмыс орнын беруе кепілдік қажет. Халықтың ішкі көші-қонын қолдауға бағытталған мемлекеттік бағдарламаларды іске асырумен бірге көші-қон саясатын іске асыруда, әсіресе жергілікті жерлердегі қоныс аударушылардың экономикалық, әлеуметтік және мәдени интеграциясы бөлігінде жәрдемдесудің жергілікті деңгейін дамыту қажет. Аумақтарды дамыту бағдарламаларында басты назар ірі қалаларды дамытуға, тоқыраған қалаларды, оның ішінде Моноқалаларды қолдауға және еңбек ресурстарын біркелкі орналастыруға бағытталды. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасында халықтың шекті саны – «халық көп қоныстанған ауылдар мен қалалар» бар елді мекендер бар, олардың инфрақұрылымы тұрғын халықтың ағынын еңсере алмайды. Бұл ауылдар ресурс болып табылады, оның есебінен Солтүстік өңірлерде халықтың қысқару проблемаларын немесе адамдардың біркелкі қоныстанбауының теріс фактісі ретінде шешуге болады. Бұл елді мекендер айтарлықтай демографиялық және экономикалық массаға жетіп, жай ғана қоныстанған ауылдардан гөрі көп нәрсені білдіре бастады, ал олар ешқашан ішкі көші-қон көзіне айналмады. Мұнда Маңғыстау облысының Жаңаөзен қаласы, Сарыағаш, Жетісай қалалары, Түркістан облысының Абай, Ақсукент ауылдары, Алматы облысының Талғар, Есік қалалары, Қаскелең қаласы сияқты бірнеше мысал келтіруге болады. Біріншіден, осы қалалар мен ауылдардың өте үлкен халқы жер саясатын көтеруге мәжбүр етеді. Өздеріңіз білетіндей, ауылдық елді мекендерде ауыл тұрғындарын қолайлы жұмыспен қамтамасыз ету үшін жеткілікті болатын ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер болуы керек. Бірақ егер стандартты ауылда ондаған мың адам тұрса, Жер жеткіліксіз, содан кейін экономика ауыл шаруашылығынан кетіп, Жаңа формаларға ие бола бастайды. Екіншіден, елдің оңтүстігіндегі барлық ауылдық жерлердің демографиясы-бұл халықтың үлкен табиғи өсуі, соның салдарынан жас, жас құрамы жұмыспен қамту проблемасын күшейтеді. Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-батысындағы бұл елді мекендерде де халық өсімінің жоғары қарқыны байқалады, халықтың жалпы санындағы жастардың пропорционалды емес үлкен үлесі еңбек нарығына қысым жасайды, бірақ сонымен бірге мұнда халықтың айтарлықтай кетуі жоқ, керісінше оның тығыздығы өсуді жалғастыруда. Осылайша, осы борлар мен қалалардағы халық екі факторға байланысты өсуде: бала туудың жоғары деңгейі және әлсіз, ауылдық стандарттар бойынша, халықтың кетуі. Халқы көп ауылдар мен қалалар елдің демографиялық дамуындағы салыстырмалы түрде жаңа феномен, сондықтан аумақтарды дамытудың сындарлы және негізделген саясатын құру үшін олардың демографиясын, көші-қон ағындарын, еңбек нарығының көлемін зерделеу қажет. Сонымен қатар, этникалық қазақтардың репатриациясын ынталандырудың мемлекеттік саясаты көші-қон процестерін реттеуде маңызды рөл атқаратынын атап өткен жөн Мәселен, Түркістан облысы, Ордабасы ауданы, Шұбарсу ауылдық округі осы саясаттың салдарынан пайда болды. 2020 жылға қарай халық саны 27 452 адамнан асты. Қазір бұл ауылдық округ халқының басым бөлігін этникалық қазақ-репатрианттар (қандастар) құрайды. Халқы көп ауылдар мен қалалардың өсуіне байланысты туындайтын сын — қатерлерді екі санатқа бөлуге болады-жалпы проблемалар және оларға ғана тән ерекше проблемалар. Алғашқылардың қатарына жан басына шаққандағы табыстың төмен деңгейі, жұмыссыздық, бейресми жұмыспен қамту, дамымаған Әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылым жатады. Ерекше проблемалар ауыл шаруашылығы мақсатындағы да, тұрғын үй қоры үшін де жердің жетіспеушілігі, халық санының тым көп болуынан және оның салдарынан туындаған әкімдер аппараттарына үлкен жүктеме, тиімді басқару жүйесінің болмауы, қарапайым ауылдармен салыстырғанда халықты жұмыспен қамту құрылымында ауыл шаруашылығының үлесі аз болып табылады. Халықтың тығыздығы мен шектеулі Жер ресурстары қарапайым ауылдардан өзгеше Жұмыспен қамтудың ерекше құрылымын құрайды. Ауыл шаруашылығы жұмыс күші нарығында мыңдаған халықтың ұсынысына сәйкес келетін сұранысты жасай алмайды. Мысалы, Шұбарсу ауылы саяжай массивінің орнында құрылған кезде ауыл шаруашылығы мақсатындағы үлкен жерлері жоқ, жұмыспен қамтылған халықтың көпшілігі ауылдан 25 км қашықтықта орналасқан Шымкент қаласында жұмыс істейді. Этникалық көші-қон: Қазақстан үшін көші-қон процестерінің негізгі құрамдастарының бірі этникалық көші-қон – этникалық қазақтардың тарихи отанына оралуы болып табылады. Тәуелсіздік алғалы бері Қазақстан этникалық қазақтардың елге оралуына ықпал етті. Қазақстандағы этникалық көшіп келуді басқару мынадай міндеттерге шоғырланды:
отанынан кетуге мәжбүр болған адамдар үшін тарихи әділеттілікті қалпына келтіру (Израильге ұқсас); этникалық қазақтарды өз отанының экономикалық дамуына үлес қосуын көтермелеу (мысалы, Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азия елдеріне ұқсас ауыл шаруашылығы секторында); Қазақстанда кеңестік кезеңде қалыптасқан этнодемографиялық сәйкессіздікті жою, атап айтқанда – этникалық картаны республика халқының құрамындағы қазақтардың үлесін ұлғайту жағына өзгерту; славян этностары өкілдерінің елден жаппай көшіп кетуі себебінен Қазақстанның көші-қон шығындарын өтеу, демографиялық ахуалды тұрақтандыру. 1991 жылдан бастап 2021 жылғы 1 қарашаға дейін негізінен Өзбекстан Республикасынан, Қытай Халық Республикасынан (бұдан әрі – ҚХР), Түркменстан Республикасынан, Моңғолиядан 374 564 отбасы немесе 1 086 237 этникалық қазақ тарихи отанына оралып, Кандас мәртебесін алды. Қандастардың басым бөлігі Алматы (30,5%), Түркістан (15%), Маңғыстау (17,7%) және Жамбыл (8%) облыстарында, сондай-ақ Шымкент қаласында (11%) қоныстандырылды. Қазақстан қазіргі уақытта елге келетін этникалық қазақтарға қатысты ұзақ мерзімді тұрақты көші-қонды көтермелеу және қолдау стратегиясын ұстанады. Осы шаралардың арқасында халықтың санында ғана емес, этникалық құрамында да елеулі өзгерістер болды, олар негізінен этникалық қазақтардың тарихи отанына ерікті түрде оралуын көтермелеудің көші-қон саясатын іске асырудың нәтижесі болды. Ұлты қазақ адамдардың саны 1992 жылғы 7 млн. адамнан (бүкіл халықтың 41,9%) 2021 жылы [4]12,7 млн адамға (68,5%) дейін өсті. 2020 жылғы 13 мамырда Қазақстан Республикасының ПрезидентіҚ.К. Тоқаев көші-қон процестерін реттеу мәселелері жөніндегі заңға қол қойды, оған сәйкес Қазақстанда тарихи отанына оралған қазақтарға қатысты «оралман» (қайтушы, репатриант) терминін «қандас» терминіне ауыстыру бекітілді, бұл аудармада «рулас» дегенді білдіреді, бұл ұлты қазақ адамдардың тарихи отанына оралу ниетіне немесе оның болмауына[5] қарамастан, олардың жігін кеңейтті. «Халықтың көші-қоны туралы» 2011 жылғы 22 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес қандастар мен олардың отбасы мүшелерінің тиісті мәртебе алғаннан кейін жеңілдетілген тәртіппен (тіркеу тәртібімен) Қазақстан Республикасының азаматтығын алуға құқығы бар. Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2021 жылғы 11 тамыздағы № 284 бұйрығымен Мемлекеттік қызметтер көрсету бөлігінде кейбір мемлекеттік қызметтерді оңтайландыру мақсатында, оның ішінде қандас мәртебесін алудан Қазақстан Республикасының азаматтығын алғанға дейін кейбір өзгерістер енгізілді. Осыған байланысты, 2021 жылғы 1 қыркүйектен бастап көрсетілетін қызметті алушының таңдауы бойынша «Қандас мәртебесін беру немесе ұзарту» мемлекеттік қызметі «Қандастар мен қоныс аударушыларды қабылдаудың өңірлік квотасына енгізу», «Шетелдіктерге және азаматтығы жоқ адамдарға Қазақстан Республикасында тұрақты тұруға рұқсат беру», сондай-ақ «Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдауды, оны қалпына келтіруді және одан шығуды тіркеу» мемлекеттік қызметтерімен жиықтықта «бір терезе» қағидаты бойынша көрсетіледі. «Бір өтініш» қағидаты бойынша қызмет көрсету мерзімдері мынадай: Кандас мәртебесін беру немесе ұзарту-4 (төрт) жұмыс күні; Қандастар мен қоныс аударушыларды қабылдаудың өңірлік квотасына енгізу – 14 (он төрт) жұмыс күні; Шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға Қазақстан Республикасында тұрақты тұруға рұқсат беру – 45 (қырық бес) күнтізбелік күн; Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдауды, оны қалпына келтіруді және одан шығуды тіркеу – 30 (отыз) жұмыс күні.
R ақпарат