Қаржылық алаяқтық қазіргі қоғамда жиі кездесетін және үлкен мәселеге айналған құбылыс. Ол адамдар мен ұйымдарға айтарлықтай зиян келтіріп, заңсыз пайда табу мақсатында жасалатын қылмыстық әрекеттердің бір түрі болып табылады. Қаржылық алаяқтықтың түрлері әр түрлі, олар интернет арқылы жасалатын алаяқтықтан бастап, корпоративтік қылмыстарға дейін болуы мүмкін. Бұл мақалада қаржылық алаяқтықтың негізгі түрлері, олардан қорғану жолдары мен қаржылық сауаттылықтың маңызы қарастырылады.
Қаржылық алаяқтықтың түрлері өте көп. Әдетте, олар адамдардың сеніміне кіру, жалған ақпарат беру және алдау арқылы жасалады. Төменде алаяқтықтың ең кең таралған түрлері қарастырылған: Интернеттің дамуы алаяқтықтың жаңа түрлерін тудырды. Интернет алаяқтықтың мысалы ретінде фишингті (ауқымды пошта арқылы жалған хаттар жіберу) және жалған онлайн дүкендерді айтуға болады. Алаяқтар адамдардың жеке ақпаратын, банк шоттарының мәліметтерін алып, оларды заңсыз пайдаланады. Алаяқтықтың тағы бір түрі ол — Инвестициялық алаяқтық. Бұл алаяқтықтың түрінде адамдарға жоғары кіріс әкелетін инвестиция салуға уәде беріледі, бірақ іс жүзінде ешқандай инвестициялық қызмет жүргізілмейді. Мұндай алаяқтық «қаржы пирамидалары» немесе жалған инвестициялық қорлар арқылы жүзеге асады.
Несие алаяқтығы Несие алаяқтық кезінде алаяқтар біреудің атынан несие рәсімдеп, қарызды басқа біреудің мойнына іліп кетеді. Сондай-ақ, кейбір жағдайларда несие алу кезінде жалған құжаттар қолданылады немесе несиелік ұйымдарды алдау арқылы ақша алынады. Келесі кезлекте айта кететін тағы бір алаяқтықтың түрі — салықтық алаяқтық. Салықтан жалтару немесе жалған салық декларациясын беру де қаржылық алаяқтықтың бір түрі болып саналады. Кейбір компаниялар немесе жеке тұлғалар өз табысын азайтып көрсету арқылы салық төлеуден қашуға тырысады.
Қаржылық алаяқтықтың салдары тек жеке адамдарға ғана емес, жалпы экономикалық жүйеге де зиянын тигізеді. Жеке тұлғалар үшін алаяқтықтың салдары қаржылық қиындықтарға, банкроттыққа және психологиялық стресске әкелуі мүмкін. Компаниялар үшін беделінің төмендеуі, қаржылық шығындар және бизнестің тоқтауы ықтимал. Мемлекет деңгейінде қаржылық алаяқтық экономикалық тұрақсыздыққа және қоғамдағы сенімнің жоғалуына алып келеді.
Қаржылық алаяқтықтан қорғану үшін қарапайым, бірақ маңызды шараларды сақтау керек. Міне, бірнеше негізгі жолдары: Қаржылық сауаттылықты арттыру керек.
1. Қаржылық сауаттылық — алаяқтықтан қорғанудың ең басты құралдарының бірі. Адамдар қаржылық операцияларды дұрыс түсініп, алаяқтықтың мүмкін болатын схемалары туралы хабардар болуы қажет. Жеке ақпаратты қорғау және күмәнді ұсыныстардан бас тарту маңызды.
2. Қауіпсіздік жүйелерін қолдану Банк карталары мен интернет банкингте қосымша қауіпсіздік шараларын қолдану (мысалы, SMS-құпиясөз, екіфакторлы аутентификация) алаяқтардың әрекеттеріне қарсы қорғанудың тиімді тәсілі болып табылады.
3. Құжаттарды мұқият тексеру. Жеке ақпаратты қорғау үшін құжаттарды мұқият тексеріп, олардың қауіпсіздігіне көз жеткізу қажет. Жалған құжаттарды қолдану арқылы жасалатын алаяқтықтар жиі кездесетіндіктен, осыған мән беру керек.
4. Күмәнді ұсыныстардан бас тарту. Қаржы пирамидалары немесе тез байлыққа жету туралы ұсыныстар жиі алаяқтықпен байланысты. Кез келген жоғары кіріс әкеледі деп уәде етілетін ұсыныстарға күдікпен қараған жөн.
Қорытындылай келе, қаржылық алаяқтық – қазіргі қоғамдағы маңызды мәселелердің бірі. Ол жеке адамдардың және компаниялардың қаржылық жағдайына ғана емес, бүкіл экономикалық жүйеге әсер етеді. Алаяқтықтан қорғану үшін қаржылық сауаттылықты арттыру, ақпараттық қауіпсіздікке көңіл бөлу және күмәнді ұсыныстардан бас тарту қажет. Осы шараларды сақтау арқылы біз өзімізді және айналамыздағы адамдарды қаржылық алаяқтықтан қорғауға септігімізді тигізе аламыз. Қаржылық алаяқтықтың алдын алу – әрбір азаматтың жауапкершілігі. Біздің қоғамда қаржылық білімнің артуы алаяқтардың әрекеттерін шектеп, экономикалық тұрақтылықты нығайтуға көмектеседі.
Т.Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық өнер академиясы Компьютерлік технологиялар кафедрасы, Медиажурналистика мамандығының 2-курс студенті Дінмұхаммед Өмірзақ