Оңтүстіктен солтүстікке көшкен халықтың хәлі қалай?

Аталған бағдарламаларды құруға қандай қажеттілік болды? Осы сауал көпті толғандырады. Демограф мамандардың ай­туын­ша, жалпы Қазақстан хал­қы санының өсімі тұрақты. Бі­рақ демографиялық ахуал бар­лық аймақта біркелкі емес. Тү­сінікті тілмен айтсақ, еліміздің оңтүстігінде халық өсімі қарқынды, солтүстікте керісінше адам азайып жатыр. Сала мамандары мынадай болжам жасаған екен. 2050 жылға қарай оңтүстік аймақтардағы халық саны 5 миллион 300 мың адамға дейін жетіп, жұмыссыздық мәселесі одан әрі күрделене түс­пек, ал солтүстік өңірлерде тұр­ғындар саны 900 мыңға азайып, сәй­кесінше жұмыс күшінің жетіспеуі байқалады. Болжамды негізсіз деп айта алмаспыз, себебі қазіргі кезде-ақ теріскейде кей жұмыс орындарына маман жетіспейді. Сонымен қатар  дәл осы солтүстікте демографиялық хәл де оңып тұр­ған жоқ. Қысқа ғана шолып өт­сек, 2020 жылдың алғашқы 3 айында Екібастұзда жалпы өсім -152-ге дейін төмендеген. Әрі қа­рай тізбектесек, Рудный (-190), Балқаш (-3), Ақсу (-97), Степногорск (-132), Шахтинск (-90), Риддер (-169), Теміртау (-29) сияқты шағын қалалардан бөлек, Петропавл, Семей мен Өс­кемен, Павлодар сияқты ірі қа­лаларда да осы іспетті жағдай. Ат­алған өңірлерде жастардың үлес сал­мағы да біршама кеміген. Бұл – ай­мақтарда табиғи өсім жоқ деген сөз емес. Көрсеткіштің төмендеуіне аталған аймақтарда тұратын өзге ұлт өкілдерінің тарихи Отанына бет бұруы басты себеп болып отыр. Яғни, көші-қон мәселесінде ұтылып тұр. Статистика дерегі бойынша, 2019 жылы 45 мыңнан астам қазақстандық шетелге қоныс аударыпты. Оның 76 пайызы – өзге ұлт өкілдері.

Түстігіміздегі жағдай басқаша. Халықтың 55 пайызы оңтүстік ай­мақтарға шоғырланғанға ұқсай­ды. Жастардың үлесі басым, бі­рақ жұмыс орындары тапшы. Сон­дықтан жоғарыда аталған бағ­дарламалар диспропорция мен де­мо­графиялық теңсіздікті реттеу үшін қажет екені анық.

Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі соңғы 10 жыл­дағы ішкі миграцияға талдау жүр­гізіп, нәтижесінде Түркістан, Жам­был, Маңғыстау және Алматы об­лыстары тұрғындарының бір бөлігін Шығыс Қазақстан, Сол­түстік Қазақстан, Павлодар және Қостанай облыстарына көшіру керегін анықтаған. Биыл бұл тізімге Қарағанды мен Ақмола об­лыстары да енгізіліп отыр. Ал нақты деректер бойынша, 2015-2017 жылдар аралығында 1 392 адам, яғни 347 отбасы солтүстік өңірлерге көшкен. 2017 жылы 5 облыстан Шығыс Қазақстан об­лысына – 98, Қостанай облысына – 30, Павлодар облысына – 69, Солтүстік Қазақстан облысына 184 отбасы қоныс аударыпты. 2018 жылы Шығыс Қазақстан облысына – 364, Қостанай облысына – 272, Павлодар облысына – 380, Солтүстік Қазақстан облысына – 690 квота бөлінген, аймақтық квота бойынша 6 766 қазақстандық оңтүстіктен солтүстікке қоныс тепкен. 2019 жылы солтүстікке 700 отбасын көшіру жоспарланыпты. Жоспар бойынша, 2018-2022 жыл­дары барлығы 59 мың от­ба­сы сол­түстікке көшуі тиіс. Ал биыл алғашқы 8 айда 4,3 отба­сы солтүстікке көшкен. Негізі­нен жоспардың артығымен орын­далып жатқанын аңғардық. Бі­рақ көшіп келгеннен кейін қайта кері қайтқандар да бар. Себеп – сан түрлі. Бірі күннің суығына шы­дамаса, енді бірі несиелік қарыздарына байланысты кері көшкен. Мысалы, былтыр Сол­түстік Қазақстан облысынан 77 адам – 22 отбасы оңтүстікке кері көшіп кеткен. Кері көшу демекші, егер солтүстікке қоныс аударған отбасы 1 жыл өтпей жатып, кері қайтуға шешім қабылдаса мем­лекет тарапынан көрсетілген кө­мектің бәрін қайтаруы тиіс. Ал 1 жыл­дан кейін ешкім аяққа тұсау болмайды.

 Бағдарлама бойынша оңтүс­тіктен солтүстікке қоныстанып, бағдарламаның үгіт-насихат жұ­мыстарына белсене араласып жүрген Серік Әлтаев Арыс қала­сынан Солтүстік Қазақстан об­лысының Қызылжар ауданы По­дгорное елді мекеніне ерік­ті түрде көшіп барған. Осы ше­шімге баруына былтыр Арыс қа­ласында болған жарылыс себеп болыпты. Азаматпен хабарласып, көші-қонның жай-жапсары, ар­тықшылықтары мен кейбір ше­шілмей жатқан мәселелері туралы сұраған едік.

– Бұл бағдарлама туралы көп ешкім біле бермейді. «Мемлекет тарапынан көрсетілген қолдауды неге пайдаланбасқа?» деген ниет­пен 10-15 адам жиналып, өзіміз де елді хабардар ете бастадық. Әлеу­меттік желілерде парақшалар аштық. Қызығып жатқандар болса, жұмыспен қамту орталығындағы мамандармен байланыстырдық. Әлі де осы істің басы-қасында жүр­міз. Біз тұрып жатқан Подгорное ауылына биылдың өзінде 150-ден астам отбасы көшіп келді. Енді проблемаларға тоқталсақ. Әр үйге 7 млн теңгеден бөлініпті. Үйді салатын құрылысшылардың еңбекақысы да, құрылыс ма­териал­дары да, басқасы да – осы 7 млн теңгенің ішіне кіреді. Бірақ бұл ақша үйді сапалы етіп салуға аздық етіп отыр. Одан кейін 20-25 үйге 2 құдық қана қазған. Жоспар бойынша су үйге дейін келуі керек еді. Судың сапасы тіпті нашар, лай су тұна қоймайды. Ауыл әкіміне айтсақ, «су біздің қарамағымызға кірмейді» деп жауап қатты. Тіркеуге тұру да қиынға соғып отыр. Бұл жаққа қоныстанғандардың кө­бісі – көпбалалы отбасылар, ол­ар­ға атаулы әлеуметтік көмек төле­неді. Тұрғылықты мекенжай мен тіркелген жер сәйкес кел­мегендіктен, жәрдемақыны көп­теген отбасы ала алмай отыр. Ал жұмыспен қамту, көшіп келгені үшін төленетін жәрдемақылардың бәрін алдық. Кейбір кемшіліктерді санамасақ, мемлекет толығымен барлық жағдайды жасап отыр. Бұл қиын процесс болғандықтан барлығын мүлтіксіз жасау қиын ғой. Кері көшіп кетіп жатқандар бар. Негізі, мұнда келу үшін іштей дайындық жасаған жөн. Мұнда қыс ұзақ, сонысы шаршатады, – дейді Серік Әлтаев.

Осы мәселелерді айтып ауыл әкімі Азамат Құрмантайұлына хабарласқан болатынбыз. Бірақ ауыл басшысы өзінің ауруханада жатқанын, жуырда қызметінен кететінін жеткізді. Ал Серік Әлтаев болса, «Әкімді кінәлар еш жөніміз жоқ. Оны да түсінуге болады, қаншама отбасы бар, үлгеру қиын. Мысалы, мемлекет бағдарламасын орындап, көшіп келгендермен байланыс орнату үшін Жұмыспен қамту орталығына бір ғана маман­ды сайлапты. Ол үлгере алмайды. Осындай шикіліктер бар. Болмаса, мемлекетке өкпеміз жоқ» дейді.

Қорыта айтқанда, қос бағдар­лама өзінің тиімділігін дәлелдеп келеді. Еңбек және халықты әлеу­меттік қорғау министрлігі жыл со­ңына дейін теріскейге тағы 5,5 мың отбасын көшіруді жоспарлап отыр екен. Ал кей кемшіліктердің жергілікті билік тарапынан жөнге келеріне үміттенеміз. Қоныстандырудың мәдени-әлеуметтік тәсілін еске ала отырып, мемлекеттік стратегиялық жоспарды мақсат етіп еліміздегі маңызды елді-мекендерге қоныстандыруды қазіргі күні талап етіп отырған мәселенің бірі. Осы проблеманы шешу жолы тек мемлекеттің қатысуымен ғана шешімін таппақ.

«Халықтық көші-қон туралы» Заңын , ұлттық көші-қон саласына негіздеп саяси әлеуметтік көші-қон бағыттарынының функиясын нақтылап жетілдіруді мәселесі сұранысқа ие болып тұр.

Миргациялық процестерді тиімді түрде реттеуді, ел ішінде басқаруды, дұрыс қоныстандыруды талап етеді. Онсыз Қазақстанның толық дәрежедегі мемлекет болып қалыптасуына кесерін тигізері анық. Сондықтан да бұл бағытта бізге тек миграциялық заңмен реттеу функциясын жасау маңызды.

Зерттеу пәні: Тарихи отанына оралған қазақтардың бүгінгі және ертеңгі жағдайлары қандай болу керек. Оларды ортаға қалай сіңдіру мәселесіде ойландырмай қоймайды. «Оралман» деген атауды ұрпақтан ұрпаққа жалғастырмау. Қоғамдық психологияны дұрыс бағытқа бұру.

Қазақтың жерінде қазақтың демографиялық үлесінің азшылығы, осы мәселені оралмандармен толтыру. Және бүгінгі, ертеңгі қазақтың мәселесін шешу жолдарын талдау.

Зерттеу обьектісі: Оралмандардың әлеуметтік мәселесі болып табылады.

Бітіру жұмысының мақсаты:

• Қазақ диасорасының әлеуметтік ортасын зерттеу;
• Еліміздегі жүргізіліп жатқан репатиациялау үрдісін зерделеп, зерттеу;
• Оралмандар елімізге келгенде тап болатын әлеуметтік мәселелері анықтау және әлеуметтанушылық шешу методикасын көрсету;
• Көші-қон саясатын талдау жасап, оны жетілдіру жолдарын ұсыну;
• Оралмандардың қоғамдағы әлеуметтік рөлі мен әлеуметтік топ екенін анықтау;
• Көші-қон саласындағы корропцияға жол бермеу және жою.

Бітіру жұмысының міндеттері:

• Оралмандар туралы толық ақпараттар жинау, оның ішінде БАҚ-нан, ҚР заңдары мен заңдық актілерін, оралмандар мәселесімен айналысып жүрген ғалымдардың еңбектерін қарау;
• Көші-қон саясатының бағытын қарастыру;
• Жиналған мәліметтер нәтижесінде оралмандардың қазіргі жағдайына баға беру, проблемаларын ашып көрсету;
• Оралмандарды әлеуметтанушы ретінде сараптау;
• Мемлекеттің оралмандарға арналған әлеуметтік саясатына, істелген жұмыстарын сараптау, кемшіліктерін анықтау;
• Қазақстандағы репатриация үрдісінің болашағына бағдар беру.

Тақырыптың зерттелу деңгейі: Қазіргі кезде оралмандар мәселесін нақты баға беріп, және репатриация процесінің жүруін зерттеу әлі тиісті деңгейде қолға алынбай отыр, дегенмен аталған тақырыпта бірқатар ғалымдардың зерттеулері мен жұмыстары бар. Мәселен, ғалым Мақаш Тәтімовтың «Дербестігіміз демография» атты еңбегі оралмандар туралы жақсы тәппіштеп жазған. Философия және саясаттану институтының ғалымдары ұсынған «Қазақ диаспорасы: бүгіні мен ертеңі» атты шығармада өте керемет зерделеп, шетелдегі қазақтардың болағашы және оларды қалай сақтау туралы концепциялар қадап айтылған. Мейіржанов С.Т. «Қазақстан Республикасындағы миграциялық процестер және саясат» деген туындысында, еліміздегі көші-қон процестеріне көп тоқталған. Дүниежүзілік қазақтар қауымдастығы ұсынған «Әлемдегі қазақтар Астанада бас қосты» бұл кітапта екі жақты қарастырылған. Шетелдегі қазақтар мен оралмандардың әлеуметтік мәселесін шешу жолдарын министрліктермен бірге талдайды. Зардыхан Қинаятұлының «Оралмандар олардың азаматтық құқығын қамтамасыз етудің бүгінгі жай-күйі» туралы мақаласына шолу жасалды. Сонымен қатар еліміздегі барлық аймақтарда тұратын оралмандар арасына жүргізілген әлеуметтік зерттеулерде ескерілді. Мәселен «Оралмандар: қазіргі жағдайы, проблемалар және перспекивалары», атты зерттеу жасаған Әлеуметтік зеттеу орталықының да жұмыстары қаралды. Сонымен қоса еліміздегі мерзімді басылымдардағы көші-қон және оралмандар мәселесі туралы мақаларға шолу жасалды. ҚР-ң заңдары, Президент Жарлықтары, Үкімет Қауылдары, «Халықтық көші-қон туралы» Заң пайдаланды. Және оралмандарға қатысты нормативтік-құқықтарға да шолу жасалды.

Бітіру жұмысынан күтілетін нәтиже:

1. Оралмандардың нақты мәселелерін анықтау;
2. Зерттеу әдістерін көрсету;
3. Мемлекеттің көші-қон саласындағы кемшіліктерді анықтау;
4. Болашақ көші-қон мәселесін зерделеп, шешу жолдарына бағыт беру;
5. Отанға келген қазақтарға моральды жағынан көмек беру;
6. Құқықтық, психологиялық қолдау жасау және ҚР-ң толыққанды азаматы ретінде қалыптастыру.

Осы мәселелерге байланысты оралмандарға мемлекет тарапынан жасап жатқан әлеуметтік көмектер бар. Бірақ та сол көмектері күрделі процестерге толы және кемшіліктер жетерлік. Осы кемшіліктерге жол бермеу және оны жою мақсатында пайдаланғанымыз дұрыс деп санаймын.

• Шетел қазақтарын сыртқы саяси мақсатқа қолдану;
• Азаматтық алудағы көп құжаттардың санын азайту;
• Тұрақты тіркеуді талап етпеу;
• Баспанамен қамтамас ету;
• Үй салуға жер тілімдерін беру;
• Шағын кәсіпкерлікті қолдау;
• Несие беру;
• Оралмандарға бөлінген 2 пайыз грантты 10 пайызға көтеру ;
• Бейімдеу орталықтарында ағарту саласында ілім беру;
• Осы сияқты т.б проблемаларды жоспарлы түрде шешуді қажет етеді.

Бітіру жұмысының жаңалығы: Қазақстандағы қазақ көші-қон саяси процесін ғылыми деңгейде тәппіштеп, репатриаттарды әлеуметтанушы тұрғысынан анықталды. Оралып келген қазақтарға әлеуметтік-мәдени баға беріп, оның шешу жолдары көрсетілді. Еуразия кіндігінде орналасқан, географиялық кеңістігі кең Қазақстан ғасырлар бойы көшпенділік өмір салтының бағзы заманнан бастап қалыптасқан көші-қон және демографиялық процестерде болған. Қазіргі таңдағы әлемдік көші-қон мәселесіне Қазақстанда тыс қалған жоқ. Сонымен қатар ұлтттық көші-қон саласында әлемдегі төрт мемлекеттің , яғни Германия, Ресей, Израиль және Қазақстан репатриаттарын тарихи отанына көшіруді қолға алуда. Мындай көші-қон саясаты біраз мемлекеттер басынан өткізді. Мысалы айта кетсек 1947 жылы Израил тәуелсіздік алғаннан соң дүние жүзіне шашырап кеткен еврей ұлтын репатриациялау саясатын жүргізді. Ең алдымен Көші-қон министрлігін ашты. Сол саясаттың нәтижесінде 30 жылда 2 миллион еврейді отанына көшіріп алды. Негізгі көшіріп алу саясаты мұсылман әлемінен қорғанудың бір амалы және ұлттық демографиялық үрдісті көбейту. Қазіргі таңда Израильде 4 миллиондай еврей тұрса, дүние жүзінде 10 миллиондай еврей ұлты тұрады. Шетелде тұратын еврейлер сол мемлекеттің экономикасы мен ақпарат құралдарына үстемдік етеді. Сонымен қатар 1960 жылдары Францияның отары болған Африка мемлекеттері бірінің соңынан бірі өз тәуелсіздіктерін жариялай бастады. Осы тұста Франция Президенті Де Голль мырза Көші-қон министрлігін ашып, отарлау мақсатында барған француздарды еліне көшіре бастады. Бұл көші-қон саясаты 2 жылда жүзеге асып, 2 миллионға жуық мигранттар көшірілді. Сөйтіп Көші-қон министрлігі миссиясын сәтті аяқтап жабылды.

Жалпы қазақ көшінің эмиграциялық және иммиграциялық себебін тоқтала кетсек.

Әлемнің көптеген мемлекеттерінің саяси-тарихи басынан өткен стратегиялық мәдени, экономикалық, урбанизациялық, ұлттық көші-қон саясаты болған. Көші-қон мәселесі тек XXI-ғасырда пайда болған үрдіс емес, ежелден келе жатқан процесс. Еуропа, Еуразия сонымен қатар Қазақтың ұлы даласында сан ғасырлар бойы көшпенділік өмір салты болғанын біліміз.

Қазақ диаспорасының қалай қалыптасқанын әлеуметтік–тарихи кезеңдермен бөліп қарастыруға болады.

1.Абылай хан заманындағы аумалы-төкпелі кезеңдегі жоңғар шақпын- шылығы, яғни 1723 жыл «Ақтабан шұбырынды Алқакөл сұламасы». Демогроф М.Тәтіновтың зерттеуі бойынша жоңғар шапқыншылығында 1 млн 100 мың қазақ азаматтарының саны азайғанын айтады.

2. 1750 жыл қазіргі Қытай Алтайына Жәнібек Бердіқұлұлы бастаған керей руының көші, Абылай хан заманында саяси билікке келіспеушіліктің әсерінен туындады. Бұхар жыраудың «керей қайда барасың » деген өлең шумақтары дәлел болады.
3. 1864 жылы Қытай және Ресей мемлекеттер арасындағы «Шәуешек» халықаралық шекара бөлісу келісімі жасалды. Міне осының әсерінен қазақ ирреденттері мен қазақ диаспорасы пайда болды. Екі үлкен державалардың өз мүдделері үшін жасалған келісім мүлде жергілікті ұлтпен санаспады. Қазақстанның Оңтүстік-Шығыс және Шығыс өңірлері Қытай патшалығының еншісіне берілді.
4. 1916-19921 жылдар аралығындағы соғыс зардаптары.
5. 1928-1932 жылдардағы қолдан жасалған саяси тәркілеу мен ашаршылық кезінде миллиондаған қазақтар бас сауғалап шет мемлекеттерге кетуге мәжбүр болды. Тіпті орны толмас қайғыға ұшыраған миллиондаған адам тағдыры опассыз жүргізілген саясаттың құрбаны болды. Ауқатты қазақтардың малын тәркілеу себебіде қазақ эмиграциясына сөзсіз әсерін тигізді.

6.1937-19938 жылдардағы саяси қуғын-сүргін заманы. Қазақ зиялылары мен діндар азаматтарды кеңес саясаты басты нысанаға алғанын білеміз. Мұстафа Шоқай, Халифа Алтай бастатқан саясаткерлер сол кездегі саяси ықпалдардың әсерінген атажұртын тастап кетуге мәжбүр болды. Кейбір статистикалық деректерге сүйенсек, халқымыз 1645-1945 жылдар аралығында 5 млн. 50 мың адамнан айырылған екен. 1897 жылы жалпыхалықтық санақтың мәліметтері бойынша, республикамыздың қазіргі шекара аумағында қазақтардың үлесі 81% болса, 1962 жылы бұл көрсеткіш ең төменгі-нүкте 29 пайызға түскен .

1991 жылы тәуелсіздік алған кезде 36-40 пайызды құраса, 2005 жылы қазақтардың үлесі 57 пайызға өсті. Яғни елімізден көшіп кеткендер мен көшіп келгендердің есептей отыра анықталды.

Осындай әлеуметтік саяси-тарихи құбылыстардың әсеріне қазақ ұлтының екіге жарылып отыр. Яғни жергілікті қазақтар (Қазақстандағы) және қазақ диаспорасы (шетелдегі қазақтар). Диаспораса грек сөзі, шашыранды өсу деген мағананы білдіреді. Осылайша басқа жаққа кетіп, шашыранды жүргендердің немесе шоғыр болып отырғандардың өз атамекеніне қайтып оралғандарын репатриаттар дейді. Ал қазақ ирреденттері мемлекетаралық шекаралар бөліскен кезде басқа мемлекеттің аумағында қалып қалған азаматтар. Олардың атақонысы баяғыдан бері тұрып келе жатқан мекені. Мәселен, РФ-ғы Орынбор,Омбы, ҚХР-ғы Алтай, Тарбағатай т.б.

Қазақстанмен жапсарлас болса да, тыс жерде саны қалың шоғыр күйінде қалған және шалғай жерлерде тарыдай шашырап кеткен барша қазақ диаспорасының 1998 жылы жалпы саны 5 млн. жарым мың деп есептеледі. Олар барша саны 13 миллионнан асқан қазақ халқының 35 пайызын құрайды. Қазақтың тыстағы осыншама мол шашырандысын салыстыратын болсақ, туысқан қырғыз халқынан біршама көп, ал түркімендермен бірдей, башқұрттардан үш еседей артық.

Ал Қазақстандағы көші-қон саяси процестері қандай және қалай болып жатыр деген сұрақтарға жауап іздеп көрейік. Жалпы көші-қон иммиграция саясатын тарихи-әлеуметтік екі этапқа бөліп қарауға болады.

Бірінші 1954-1962 жылдар арасындағы Қытай Халық Республикасындағы Шинжан-Ұйғыр автономиясындағы ирреденттер мен қазақ диаспорасының үдіре көшуі. Бұл көш қазақ иммиграциясының басы болды. Сондағы қиын-қыстау, жоқшылық заманда қалай оларды қарсы алды. Қытайдан көшіп келген қазақтар мен қоса ұйғыр ұлты да көшіп келді. Олардың нақты саны 130 мың. Ұлттық иммиграция саясатын жүзеге асуы, көшіру науқаны сол кездегі қазақ ұлтының демографиялық азшылықтан құтқаруға өзіндік үлес қосты. Әрине мұндай демографиялық ахуал өте күрделі тіпті үрей туғызатын жағдайға әкелді. Қазақстанның әлеуметтік-демографиялық жағдайын словяндар, еуропалықтар, кәрістер т.б. ұлт өкілдері толтырды. Соғыс жылдары жер аударғандар және 1952-1954 жылдары аралығында тың игеруге келгендер 2 млн-нан астам келімсектер келіп жетті. Бұл дегенінің отарлау саясатының ұлттық келбетті өзгерту немесе ұлты эзотикаға ұшырату. Соның нәтижесін қазір көріп отырмыз. Тілімізден, дінімізден, салт-дәстүрімізден айырлып қалдық.

Қытайдан елімізге көшкен қазақ азаматтар Қазақстанның әр түрлі территориясына орналастырды. Көбі Шығыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан және Алматы облысына қоныстанды. Кеңес өкіметі оларға белгілі деңгейде жағдай жасады. Үш айдың ішінде көшпенділерге жеке құжаттарын рәсімдеп берді. Кеңес үкіметінің совхоз құру харакетіне таптырмайтын еңбек күші болды. Көшпенділерді көбі мал шаруашылығымен айналысты. Сол кезде де әлеуметтік проблемалар туындаған. Мәселен тұрғын үй, жұмыспен қамту, оқу мәселесі, құжат алу, т.б. Нақты айта кетсек Нарынқол, Шелек, Панфилов, Кеген және Ұйғыр ауданына қоныс тепкен ағайындар колхоздың өте нашар жөндеу көрмеген, едендері де жоқ адамдар тұруға келмейтін үйдерде паналады [3]. Қазақ ССР Министрлер кеңесі көшіп келушілерге жеңілдік жасау үшін үкімдер мен қауылдар шығарды. Осындай көші-қон саясатын ең төменгі жергілікті басқару органдары жүзеге асырды. Негізінде совхоз, колхоз директорлары қоныс аударушыларғы жалпы әлеуметтік жағдай жасауда олардың еңбектері шексіз болғанын ескерген жөн. Бұл проблеманың шығуы жоспарсыз көші-қон саясатын жүзеге асыруы. Үш күнде 100 мыңдай азаматты орналастыру қандай қиын екені түсінікті. Осындай қиындыққа қарамай әлеуемттік мәселені шешуге тырысты. Тіпті жоғалтып алған құжаттарын жасап берудің заңдарын қарастырды. Бұл процесс жылдам және тиянақты кең ауқымды жүрді. Азаматтарды құжаттандыру үрдісі үш айда миссиясын аяқтады. Жұмыстың жылдам бітуі кеңес бюрократиясының зор әсері болды. Ең басты Дінмұхаммед Қонаевтың елеулі еңбектерінің бірі деп атап айтқан жөн.

Қазіргі таңда сол көпшенділердің жалпы жан саны 1млн-дай. Міне, отарлық саясаттың этникалық азып немесе жұтылып кетпеуіне бірден–бір әсер еткен қазақ миграттары болды. Қазір олардың ұрпақтары Қазақстан Республикасының жоғарғы лауазымды қызметтерінде қызмет етуде. Мәселен Қазақстан халық жазушысы Қабдеш Жұмаділов, Қазіргі Қызылорда облысының әкімі Мұхтар Құл-Мұхаммед, Сұлтан Жанболатов жазушы, белгілі ақындар Марфуға Айтқожина, Оразақын Асқар т.б. көптеген интеллектуалдардың келгенін еліміздің интеллектуалды дамуына шексіз үлестерін қосты. Қоғамдағы саяси және әлеуметтік индустрияларды реформалау кезінде мәселен совхоз, колхоз, зауыттар құруда айтарлықтай дамытуға атсалысты. Міне, ұлттық миграцияның қазақ қоғамына тілдік, діндік, мәдени салт-дәстүрімізді өзімен бірге ала келді. Бұл да қазақ елінің өз келбетін сақтап қалуға айтарлықтай әсері болды. Кейбір зерттеушілердің мәліметіне жүгінсек, келген қазақ мигранттар Қазақстандағы қазақ тілін сақтап қалуға бірден-бір қазақ тілді ресурстар күші болды.

1954-1962 ж.ж аралығында мигранттардың тез ортаға сіңіп кеткені кеңес қоғамының жан-жақты реформалардың жүргізіліп жатқанына тап келді. Ол кездерде халықтың өмір сүру психологиясы біршама өзгерістерге ұшырауға мәжбүр болды. Соның нәтижесінде әлеуметтік-саяси құбылмалы өзгерістерге қоғамның нақты мүшесі болып, Қытайдан қоныс аударған ағайындар етене сіңісе алды. Бұл қазақ көші-қон иммиграция саясатының жемісі. Біздің тарихымыз, өмір сүру салтымыз, жалпы көшпенділік процестер болған. Тарихи-әлеуметтік көші-қон мәселесіннің факторы ретінде талдау маңызды.

Екінші шетел қазақтары тарихи отанына оралу немесе қоныстану үрдісі Қазақстан Республикасы тәуелсіздіктен бұрын басталып кетті. Сонымен көштің басталуына Алматы обылысы, Керібұлақ ауданы атқару комитеті төрағасының орынбасары В.М.Колупаев және ауыл шаруашылық бірлестігінің төрағасы Нұрбай Жантілеуовпен жасалған алғашқы еңбек келісім-шарты 1990 жылы желтоқсанның 27-сі күні Сарыөзекте дүниеге келді. Содан 1991 наурыздың 17 күні Монғолиядан «Еңбек келісім-шарты» бойынша ұлы көш тарихи отаны ҚР-ның Талдықорған облысына 72 ағайын көшіп келді. Осы көштен кейін Қазақ еліне алыс және жақын мемлекеттен де көшіп келе бастады. Бұл көштің басталуына Монғолия Республикасының экономикалық-әлеуметтік дағдарыс пен тоқырауыға ұшырауы да себеп болды . Сонымен қатар мұндай факторлардың әсері болды; жекешелендіру, жұмыссыздық, қазақ жастарының қазақша ЖОО–нда білім алудың қазақ тілінде кеңістігінің тарылуы. Жалпы көшті басқарушылар МР-ның Еңбек министрлігінде қызмет атқарған Жапарұлы Зуқа, Заханқызы Сағат, Тұрыспен Аятхан сияқты ағайындар еді.

Бұл көш еңбек келісім-шартымен басталып, одан кейін мемлекеттен үлкен қолдау тапты. 1991 жылы қарашаның 18 күні «Басқа республикалардан және шет елдерден Қазақстанның ауылды жерлерінде жұмыс істеуге тілек білдіруші байырғы ұлт адамдарын Қазақ КСР-інде қоныстандыру тәртібі мен шарттары туралы» мен «Азаматтарды құжаттандыру туралы» Қазақ КСР Министрлер кабинетінде 711 қаулысы қабылданды. Бұл қаулы сырт елдерден тарихи отанына қайта оралғысы келетін қандастарымыз үшін өте бағалы құжат болды.

Кешікпей, «Алыстағы ағайындарға ақ тілек» атты хатты жариялады. Бұл хатта шеттелде тұратын бауырларымызды тарихи отандарыңа қайтыңдар деген ұран тастайды. Қазақ басшысының ұранынан кейін елге көшушілер лег-легімен ағыла бастады. Қазақстан тәуелсіздік алған кезден бастап, жалпы шет елдердегі этникалық қазақтарды атажұртына көшіріп алу саясатын жүзеге асыруға кірісті. Қазақстанға қайта оралушылар көші-қон саясатының бір жемісі.

R ақпарат